Osmanlıda Okuma Gelenekleri ve Kültürü Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 4 Sayı: 2, 201 - 216, 29.07.2023

Esra Muhacır

https://doi.org/10.59116/lamre.1324476

Öz

Bu çalışmada Osmanlı toplumunda yaygın olan kitaplar hakkındaki literatür, kaynakları bakımından değerlendirilmekte ve bu kitapların okunduğu mekanlar üzerinde durulmaktadır. Literatüre baktığımızda halk arasında çok popüler olduğu ya da okunduğu iddia edilen birtakım kitap listeleri karşımıza çıkmaktadır. Bu listelerde yer alan kitapları terekelerde yer alan kitap kayıtlarıyla karşılaştırdığımızda bir kitap için Osmanlı imparatorluğunun tüm dönemlerinde yaygın olduğunu öne sürmenin çok da sağlıklı olmadığı ve aslında dönemsel olarak değişkenlik gösterdiği görülmektedir. Halkın okuduğu, halk arasında yaygın olan kitaplar kavramının çok net bir çerçevesinin çizilemeyeceği, genellikle bu yanılgının 19. ve 20. yüzyıldaki basılı kültürün etkisiyle oluştuğu anlaşılmaktadır. Mesela Muhammediye gibi yüzyıllar boyunca Osmanlı toplumu için muteber kitap statüsünde olan bazı kitaplar için bir noktaya kadar doğru olsa da bunun dışındaki eserlerin birçoğunun sanıldığı kadar her bölgede yaygın ve çok okunan kitaplar olmadığı ya da popülaritesinin bazı dönemler attığını bazı dönemler azaldığını söyleyebiliriz. Mesela Fuzuli'nin Hadikatü’s-süeda gibi bugün çok az bilinen fakat tereke ve literatüre yansımış çalışmalarda belli kesimlerde daha çok yaygınlaştığı görülen eseri örneğinde olduğu gibi bölgesel ve dönemsel farklılıkların da kitap okuma kültüründe oldukça etkili olduğu görülmektedir.
Yine literatürdeki çeşitli çalışmalar üzerinden okuma mekanlarının bir değerlendirmesi yapılmıştır. Bu mekanlar, Osmanlıda okuma geleneği ve kültürünü devam ettiren fiziksel alanları temsil etmesi bakımından önemlidir. Mesela okuma notları üzerinde yapılan çalışmalar bizlere tahminlerimizin çok ötesinde birçok farklı mekânda farklı türde kitapların okunduğunu ve bunların da aslında farklı muhitlerden çok sayıda insana ulaştığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Okuma Gelenekleri, Okuma Kültürü, Okuma Mekanları, Çok Okunan Kitaplar

An Evaluation the Reading Traditions and Culture in the Ottoman Empire

Öz

In this study, the literature regarding the prevalent books in Ottoman society is evaluated in terms of their sources, and emphasis is placed on the locations where these books were read. When we look at the literature, we come across certain book lists that are claimed to be very popular or widely read among the people. However, comparing these lists with the book records found in inventories (terekeler), it becomes evident that it is not very accurate to claim that a particular book was widely prevalent throughout all periods of the Ottoman Empire. In fact, the popularity of these books varied according to different periods. The concept of books that were read by the people or widely popular among them cannot be clearly defined, and it is generally understood that this misconception arose with the influence of printed culture in the 19th and 20th centuries. For instance, although it may be partly true for some books that held a reputable status in Ottoman society for centuries, such as the Muhammediye, it can be said that many other works were not as widely read or popular in every region as assumed, and their popularity fluctuated in different periods. For example, Fuzuli's work "Hadikatü’s-süeda," which is now little-known but has been found to be more widespread in certain segments of society based on inventories and literature, exemplifies the regional and temporal variations that significantly influenced the culture of reading books.
Similarly, an evaluation of reading spaces has been made through various studies in the literature. These spaces represent the physical areas that continued the tradition and culture of reading in the Ottoman Empire. For instance, studies on reading notes reveal that books of different genres were read in numerous diverse spaces, reaching many individuals from various social circles, which goes beyond our expectations.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Reading Tradition, Reading Culture, Reading Spaces, Popular Books

Kaynakça

• İstanbul Şer’iyye Sicilleri Galata Mahkemesi No: 541, varak 54b/2
• Arpa, R. (2017). Osmanlı Halkının Muteber Kitapları Tıbyan Tefsiri Örneği. İçinde Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Alimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl (ss. 241-304). Zeytinburnu Belediyesi.
• Arpaguş, H. K. (2015). Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı (3. baskı). Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Arslan, A. T. (2012). Vasiyetnâme. İçinde DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 42, ss. 556-558).
• Aydınlı, E. S. (2022). A Manuscript Community in Ottoman Istanbul (18th-19th Centuries) Heroic Stories, Social Profiles, and Reading Space [Doktora Tezi]. Department of History and Cultural Studies of Freie Universität. Balkanlarda Osmanlı Vakıfları Vakfiyeler (C. 3). (t.y.).
• Aydınlı, E.S., & Schick, İ. C. (2023). Osmanlı İstanbul’unda Sese Dönüşen Kitaplar. Zemin: Edebiyat Dil ve Kültür Araştırmaları, 5, 50-111.
• Baltacı, C. (2004). Mektep. İçinde DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 29, ss. 6-7).
• Çelebioğlu, A. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. Milli Eğitim Bakanlığı.
• Çelebioğlu, A. (2018). Muhammediye. Dergâh Yayınları.
• Çiftçi, C. (2004). Bursa’da Vakıfların Sosyo-Ekonomik İşlevleri: Avârız Vakıfları, Hirfet Vakıfları, Para Vakıfları, Selâtin Vakıfları. Gaye Kitabevi.
• Değirmenci, T. (2011). Bir Kitabı Kaç Kişi Okur? Osmanlı’da Okurlar ve Okuma Biçimleri Üzerine Bazı Gözlemler. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 13, 7-43.
• Değirmenci, T. (2015). Söz Bir Nesnedir ki Zail Olmaz: Osmanlı İstanbul’unda Hamzaname Geleneğine Göre Kamusal Okuma (Hikaye – Resim Kitap). İçinde Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi (C. 7, ss. 634-649).
• Eravcı, M. H. (2007). Kaptan-ı Derya Kaymak Mustafa Paşa ve Vakfı. İçinde Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler 6-7-8 Eylül 2006.
• Erünsal, İ. E. (2019). Osmanlılarda Kadınlar Ne Okuyordu: XVI-XVII. Asırlar. İçinde Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri (ss. 69-94). Timaş.
• Erünsal, İ. E. (2022). Osmanlı Döneminde Halkın Okuduğu Kitaplar: Bir Değerlendirme ve Bir Teklif. İçinde Dost Bağının Meyveleri Nureddin Albayrak Hatıra Kitabı (ss. 355-362). TEDEV (Türk Edebiyatı Vakfı) Yayınları.
• Felek, Ö. (2009). The Ottoman Empire. İçinde G. Watling (Ed.), Culturel History of Reading: C. I (ss. 541-562). Greenwood Pres.
• Hanna, N. (2003). In Praise of Books: A Cultural History of Cairo’s Middle Class, Sixteenth to the Eighteenth Century. Syracuse University Press.
• İpekten, H. (1996). Divan Edebiyatında Edebî Muhitler. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Karataş, A. İ. (1995). XVI. Yüzyılda Bursa’da Yaygın Olan Kitaplar [Yüksek Lisans Tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı.
• Karateke, H. (2012). Seyahatnamedeki Popüler Dini Kitaplar. İçinde Evliya Çelebi Seyahaytnamesinin Yazılı Kaynaları (ss. 200-239).
• Kömeçoğlu, U. (2018). Homo Ludens ve Homo Sapiens Arasında Kamusallık ve Toplumsallık: Osmanlı Kahvehaneleri. İçinde Osmanlı Kahvehaneleri: Mekân, Sosyalleşme, İktidar (3. baskı, ss. 45-80). Kitap Yayınevi.
• Krstic, T. (2015). Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları 15.-17. Yüzyıllar (A. Ş. Tunç, Çev.). Kitap Yayınevi. Mossensohn, M. S. (2018). Osmanlı’da Bilim: Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi (K. Oğuz, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öztürk, Z. (2000). Muhammediye’nin İki Yazma Nüshası ve İki Kadın Müstensih. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 1, 333-338.
• Öztürk, Z. (2007). Osmanlı Döneminde Kıraat Meclislerinde Okunan Halk Kitapları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 401-446.
• Sabev, O. (2003). Private Book Collections in Ottoman Sofia, 1671-1833 (Preliminary Notes). Academie Des Sciences de Bulgarie Institut D’etudes Balkanıques Etudes Balkaniques, 1, 34-82.
• Şahin, H. (2017). Dervişler ve Sufi Çevreler Klasik Çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler. Kitap Yayınevi.
• Uzun, M. İ. (1995). Envarü’l-Aşıkîn. İçinde DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 1-11, ss. 258-260).
• Yediyıldız, M. A. (1995). Başlangıcından Günümüze Yıldırım Külliyesi ve Ulucami [Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.