KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA LUGAZ VE LUGAZ KELİMESİNİN DİVAN ŞİİRİNDE KULLANIMI

Yıl 2021, , 1222 - 1249, 31.10.2021

Hayriye Durkaya

https://doi.org/10.20322/littera.990516

Cited By: 1

Öz

Lügaz, bir nesnenin adını gizlemek suretiyle hakkında ipuçları vererek o nesneyi muhatabına soran bilmece türü anlatılardır. Arap edebiyatında doğan ve daha sonra Fars ve Türk edebiyatına geçen lügaz, kendine has anlatım tarzı olan bir türdür. Genellikle “ol ne”, “ol nedür”, “bil nedür ol”, “ol kim” veya buna benzer kalıplaşmış birtakım giriş ifadeleriyle başlayan lügazlarda, sorulacak olan nesne remz yoluyla tarif edilir. Cevabı aranan nesne, çeşitli kelime oyunları yapılarak ve daha çok benzetme ilgisi kurmak suretiyle anlatılır. Bazı şairler, lügazı çözecek olanların ilgisini çekmek maksadıyla muhatabına çeşitli vaatlerde bulunur. Lügazlar, ipucunun aktarılış şekline göre lafız ve mana lügazları olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan mana lügazı, şairlerin ipucunu verme hususunda daha çok tercih ettiği usuldür. Çoğunlukla manzum şekilde yazılan lügazlar, klasik Türk şiirinde hemen her yüzyılda kaleme alınmış; bilhassa divanların sonunda bulunan “elgaz” veya “lügazat” başlığı altında verilmiştir. İlk örneklerine 15. yüzyılda rastlanılan lügazlar, 18. yüzyıla gelindiğinde fazlasıyla rağbet görmüş; bu yüzyılda lügazın en önemli temsilcilerinden Mustafa Fennî (öl. 1745), yetişmiştir. Ayrıca divan şairleri, “lügaz”ı bir kelime olarak zikretmiş; kelimeyi hem sözlük hem de terim anlamıyla fonksiyonel bir şekilde kullanmışlardır. Özellikle anlaşılması veya çözümlenmesi güç bir durumdan söz edildiğinde lügaz kelimesine yer verilmiştir. Bu çalışmada lügaz, genel hatlarıyla izah edilerek klasik Türk edebiyatında lügaz yazan şairlerin kim olduğu belirlenmiş ve lügaz kelimesinin manzumelerde nasıl işlendiği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bilmece, lügaz, divan şiiri

Kaynakça

• Aça, Mehmet (2008). “Halk Şiirinde Tür ve Şekil”. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. ed. M. Öcal Oğuz. Ankara: Grafiker Yayınları, 185-234.
• Alkan, Ahmet (2020). Türk Edebiyatında Lügaz ve Sıdkî Efendi’nin Mecmû’a-yı Hafızası. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Ayverdi, İlhan (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Bilgegil, Kaya (1980). Edebiyat Bilgi ve Teorileri-Belagat. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Bilkan, Ali Fuat (2000). Türk Edebiyatında Mu’amma. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Bilkan, Ali Fuat (2011). Nabi Divanı I-II. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ceyhan, Âdem (1997). Bedr-i Dilşad’ın Murâd-nâmesi II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Çelebioğlu, Amil ve Öksüz, Yusuf Ziya (1995). Türk Bilmeceler Hazînesi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çetin, Abdurrahman (2003). “Lahn”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 55-56.
• Demirkazık, H. İbrahim (2010). “Mustafa Fennî’nin (öl. 1745) Lugazlarının Özellikleri ve Divan’ında Olmayan Yedi Lugazının Tenkitli Metni”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 5(5): 35-80.
• Devellioğlu, Ferit (2003). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Durmuş, İsmail (2003). “Lügaz”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 221-222.
• Düzgün, Dilaver (2008). “Âşık Edebiyatı”. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. ed. M. Öcal Oğuz. Ankara: Grafiker Yayınları, 235-278.
• Ertürkoğlu, Eren (2014). Reşit Efendi’nin Divan-ı Lügaz’ı (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Gültekin, İbrahim (2013). “Nâbî’nin İki Gazelinde Kalb’den Anlama Giden Yol”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (49): 95-116.
• Gür, Nagihan, (2016). “Osmanlı Kültürünün Bir Zihin Haritası: Şerh-i Lugaz-ı Râgıb”. Journal of Turkish Studies (Symposium in Honor of Prof. Dr. Günay Kut, Transcribing Manuscripts İnto Critical Analysis) 45: 57-82.
• Kanar, Mehmet Fatih (2012). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Kemaleddin Mehmed Efendi (1313). Mevzûâtü’l-ulûm. İstanbul: İkdam Matbaası.
• Kırkkılıç, H. Ahmet ve Sancak, Yusuf (2009). Ahterî-i Kebîr. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, Mustafa ve Tanrıverdi Eyüp (2013). Mütercim Ahmed Asım Efendi- El-Okyânûsuˇl-Basît Fi-Tercemetiˇt-Kâmûsuˇl-Muhît C.3. http://www.kamus.yek.gov.tr. [erişim tarihi: 15. 01. 2021].
• Kutluer, İlhan (2005). “Miftâhu’s-Saâde”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 30. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 18-19.
• Mert, Aslı (2012). Nâkâm Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• Mutçalı, Serdar (2014). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Özerol, Nazmi (2018). Bir Lugaz Mecmuası (Letâ’if-i Elgâz/Bilmece). Ankara: Sonçağ Yayıncılık.
• Öztoprak, Nihat (2007). “Himmet-zâde Abdî’nin Dîvân-ı Lügazı”. Essays ın Memory of Hazel E. Heughan. Edinburgh: Hazel E. Heughan Educational Trust Publication, 145-177.