ATASÖZLERİ VE DEYİMLERİMİZDE DEVE

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 3, 825 - 840, 31.07.2018

Beyhan Kesik

https://doi.org/10.20322/littera.425177

Cited By: 1

Öz

Deve,
özellikle Araplar arasında büyük bir önem taşımaktadır ve sefinetü’s-sahra (çöl gemisi) olarak anılmaktadır. Arapların deveye
verdikleri bu önem, dillerindeki deve ile ilgili kelimelerden de
anlaşılmaktadır. Bu anlamda Arapça, deve ile ilgili kelimelerin sayısı
bakımından oldukça zengin bir dildir. Hatta cahiliye devri şiirlerinin
konularından biri de devedir. Hemen her muallaka şairi, şiirinde deveden
bahsetmiştir. Deve, kutsal kitaplarda da anılmıştır. Hz. Peygamber’in hayatının
büyük bir kısmı deve sırtında geçmiştir.    

            Araplar kadar olmasa da Türkler de
deve yetiştirmiş ve taşımacılıkta develerden yararlanma yoluna gitmişlerdir.
Ortaçağ’da, ipek yolu üzerinde bulunan Türk ülkeleri deve kervanlarının geçtiği
yerlere dönüşmüştür. Araplarda görülen kadın güzelliğini deveye benzetme âdeti
Türklerde de vardır. Yörükler, şişmanca güzel kadınları “maya (dişi deve)”
benzetmesi ile övmektedirler. Yine Araplar tarafından önem verilen kızıl
develerin Türklerde de kıymetli olduğu görülmektedir. Dede Korkut Hikâyeleri’nde
“katar katar kızıl develer”, “şahbaz atlar su içtiği, kızıl develer gelip
geçtiği su” gibi anlatımlar, kızıl develerin Türklerdeki önemini göstermektedir.

            Dîvânu Lügati’t-Türk’ten bu
yana yazılan Türkçe eserlerde deve ile ilgili pek çok kelime ve tabirle
karşılaşmaktayız. Bunların bir kısmı sözlüklerde yer alsa da bir kısmı sözlü
kültürde yaşamaktadır, bir kısmı ise kullanımdan düşmüştür. Özellikle deve
yetiştirilen bölgelerde deve ile ilgili birçok söyleyişle karşılaşmaktayız.
Erkek deveye buğra veya buğur denilmektedir. Dede Korkut
Hikâyeleri’nde “bin maya görmemiş buğra” ifadesi ile erkek ve dişi deve
için kullanılan kelimelerin ikisi bir arada verilmiştir.     

            Devenin, Türk atasözleri ve
deyimlerinde de önemli bir yer teşkil ettiği görülmektedir. İnsanımız, sosyal
yaşamdaki birçok konuyu ve sorunu deve üzerine kurulan bu kalıplaşmış sözlerle
ifade etme yolunu tercih etmiştir. Gerekli niteliklerden yoksun olan kişinin “Deve
Kâbe’ye gitmekle hacı olmaz”, herkesin gözü önünde gerçekleşen büyük bir
olayı gizlemeye çalışmanın yararsız oluşu da “Deveye bindikten sonra çalı
ardına gizlenilmez.” şeklinde ifadesi bunların sadece birkaçıdır.

            Bu çalışma ile kültürümüzde deveye
dair atasözleri ve deyimler tespit edildikten sonra bunların konularına göre
tasnifi yapılacak ve anlamları üzerinde durulacaktır.  

Anahtar Kelimeler

Deve, atasözü, deyim, Arap edebiyatı

Kaynakça

• Akdoğan, Yaşar (hzl.) (yty.). Ahmedî Dîvân. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0 (erişim tarihi: 30.12.2016). Aksoy, Ömer Asım (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1-2. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yay.Arslan Sarman, Meryem (2014). “Honaz’da Deve ile İlgili Söz Varlığı ve Sözlü Kültür”. Deve Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali-Erkan Demir. İstanbul: Kitabevi Yay. 281-300.Beyzadeoğlu, Süreyya (2003). Şinasi Durûb-ı Emsâl-i Osmâniye. İstanbul: MEB Yay.Ceylan, Ömür (2003). Hânedânda Bir Âsî-Âsaf ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yay.Çobanoğlu, Özkul (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Ankara: AKM Yay.Ebüzziya Tevfik (1885). Durub-ı Emsal-i Osmaniyye. Eyüboğlu, E. Kemal (1973). Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler (Atasözleri) 1. İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayii A.Ş. Yayınları.Eyüboğlu, E. Kemal (1975). Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler (Deyimler-Tâbirler) 2. İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayii A.Ş. Yayınları.Gökyay, Orhan Şaik (1980). Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. Harmancı, Esat (hzl.) (yty.). Süheylî Dîvân. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10650,girismetinpdf.pdf?0 (erişim tarihi: 30.12.2016).Hengirmen, Mehmet (hzl.) Güvâhî Pend-nâme (Öğütler ve Atasözleri). Ankara: KTB Yay.İzbudak, Velet (1936). Atalar Sözü. İstanbul: TDK Yayınları.Kaçalin, Mustafa S. (hzl.) (2016). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. Ankara: TDK Yay.Küçük, Sabahattin (1994). Bâkî Dîvânı (Tenkitli Basım). Ankara TDK Yay.Ömür, Faik (20120). “Almancada ve Türkçede Hayvan Adlarıyla Yapılmış Deyimlerin Anlam Bakımından Eşdeğerliği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5 (20): 81-113.Önkal, Ahmet, N. Bozkurt (1994). “Deve”. İslâm Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: TDV Yay. 222-226.Özer, Hasan, H. Yasen (2014). “Türkiye Türkçesinde Deve ile İlgili Atasözü ve Deyimler”. Deve Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali-Erkan Demir. İstanbul: Kitabevi Yay. 321-328.Pala, İskender (1992). Atasözleri Sözlüğü (Bin Söz – Bin Öğüt). İstanbul: Servet Basım Yayın Ltd. Yay.Parlatır, İsmail (2007). Atasözleri. Ankara: Yargı Yay.Parlatır, İsmail (2010). Deyimler. Ankara: Yargı Yay.Soysal, Ragıp (1971). Türk Atasözleri. Ankara.Tavukçu, Orhan Kemal (hzl.) (yty.). Ahmed Rıdvan-Hüsrev ü Şirin. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10666,metinpdf.pdf?0 (erişim tarihi: 12.01.2017).Yazar, İlyas (hzl.) (2012). Kânî Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10620,kani-divanipdf.pdf?0 (erişim tarihi: 30.12.2016).Yurtbaşı, Metin (2012). Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü. İstanbul: ex.cel.lence publishing Yay.Yurtbaşı, Metin (2013). Sınıflandırılmış Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: ex.cel.lence publishing Yay.