15. YÜZYIL TÜRKÇE TIP ESERLERİNDEN SULTÂNİYYE VE SÖZ VARLIĞI

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 4, 828 - 854, 31.10.2022

Mihrican Çolak

https://doi.org/10.20322/littera.1175829

Öz

Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserleri arasında yer alan Sultâniyye, hem Türk dili hem de tıp tarihi açısından önemli bir eserdir. Eserin yazarı döneminin önde gelen hekimlerinden biri olduğu bilinen, ancak hayatı ve eserleri hakkındaki bilgilerin kaynaklarda farklılık gösterdiği Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî’dir.
XV. yüzyılda yazılan Sultâniyye’nin konusunu koruyucu hekimlik oluşturmaktadır. Yazar, Çelebi Mehmed’e (1413-1421) ithaf ettiği düşünülen eserinde sağlığı korumak için ne zaman nelerin yenilip içilmesi ve nelerin giyilmesi, bazı durumlarda nasıl davranılması gerektiği konusunda bilgiler vermektedir. On dört bölümden oluşan eserde yazar, bölümleri fasıllara ayırarak suların, hararetin, hamamın, kusmanın, ishal ve kabızlığın fayda ve zararlarına; yiyecekler ve giyecekler hakkında bilgilere ve cinsel ilişki için önerilere; göz ve kulak sağlığı ile uykunun bedene etkisine; müshil şaraplar, haplar ve hukneler hakkında bilgilere yer vermektedir. Eserin, içerisinde yer alan hastalık, bitki, hayvan, ilaç, gıda, giysi, eşya vb. adlar bakımından zenginliği dikkate değerdir. Sultâniyye, zamanının diğer tıp eserleri gibi dil tarihi, tıp tarihi, eczacılık, botanik, halk hekimliği vb. için kaynak niteliği taşımaktadır.
Bu çalışma, eserin tanıtılması ve söz varlığının incelenmesinden oluşmaktadır. Eserin tanıtılması kısmında Sultaniyye’nin yazarı, eserin adı, kaynakları, ithaf edildiği kişi, yazılış sebebi, konusu ve nüshaları hakkında bilgi verilmektedir. Sonrasında eserde yer alan bitki, hayvan, gıda, giyecek, eşya vb. adlar ile eylemlerden oluşan söz varlığı üzerinde durulmaktadır. Söz varlığı incelenirken sözcüklerin kökenleri ve kullanım sıklıkları belirtilmiştir. Sonuç olarak ilk sırada Türkçe adların, ikinci sırada ise Arapça adların kullanıldığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, XV. yüzyıl Türkçe tıp eserleri, Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî, Sultâniyye, söz varlığı.

Kaynakça

• Argunşah, Mustafa (1990). “II. Murad Devrinin (1421-1451) Ünlü Hekimi Muhammed Bin Mahmûd Şirvânî ve Türkçe Eserleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4: 483-498.
• Argunşah, Mustafa (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvanî, Tuhfe-i Murâdî (İnceleme, Metin, Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, Mustafa (2005). “Sultaniye ve Sağlık-Yiyecek İlişkisi”. Yemek ve Kültür 2: 50-53.
• Argunşah, Mustafa, M. Çakır (2018). 15. Yüzyıl Osmanlı Mutfağı, Muhammed bin Mahmûd Şirvânî. 3. baskı. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Aynacı, Mihrican (2014), Sultâniyye (İnceleme, Metin, Dizin). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Balcı, Melek (2021). Kitâb-ı Güzîde-i İlm-i Tıb Muhammed Bin Mahmûd-ı Şirvanî (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Bayat, Ali Haydar (1996). “XV. Yüzyıl Osmanlı Tıbbının Büyük Üstâdı Muhammed Bin Mahmud Şirvânî (1375-1450) Hayâtı ve Eserleri”. Kubbealtı Akademi Mecmuası 25 (4): 22-43.
• Bayat, Ali Haydar, N. Okumuş (2004). Muhammed Bin Mahmûd-ı Şirvânî, Mürşid (Göz Hastalıkları). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınaları.
• Bayat, Ali Haydar (2010) Tıp Tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Demir Öztürk, Nuray (2019). Muhammed Bin Mahmûd-ı Şirvânî’nin ‘İllyâsiyye’ İsimli Eserinin İncelenmesi. Yeni Türkiye 106: 598-625.
• Doğan, Şaban (2009). Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler) Birinci Cilt. Doktora Tezi. Adapazarı: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Harmancı, Esat, Akpınar, Aslıhan (2009). “On Beşinci Yüzyıl Anadolusundan Bir Beslenme Kuramı: Hekim Şirvânî’nin Sultâniyye Adlı Eseri”, Türkiye Klinikleri J Endokrin-Özel Konular, C2, S3, s. 67-74.
• İnalcık, Halil (1992). “Bayezid I”. İslâm Ansiklopedisi. C. 5. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları https://islamansiklopedisi.org.tr/bayezid-i [Erişim tarihi: 28 Nisan 2022]
• İnalcık, Halil (2003a). “Mehmed I”. İslâm Ansiklopedisi. C. 28. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-i [Erişim tarihi: 28 Nisan 2022]
• İnalcık, Halil (2003b). “Mehmed II”. İslâm Ansiklopedisi. C. 28. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-ii [Erişim tarihi: 28 Nisan 2022]
• Korkmaz, Zeynep (2009). “Anadolu’da Oğuz Türkçesi Temelinde İlk Yazı Dilinin Kuruluşu”. Belleten 2009 II, s. 61-69.
• Kumbaracılar, Sedat (1949). “Beş Buçuk Asır Önce Yazılmış İki Önemli Tıp Kitabı Teysir ve Sultaniye”. Dirim, 24 (10), 250-251.
• Kurban, Ferhat (1990). Şîrvânlı Mahmûd, Sultâniyye (Giriş-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Küçüker, Paki (2010). “Kitab-ı Güzide ya da Sultaniye”, Uludağ Üniversitesi Fen-Eebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18: 173-182.
• Okumuş, Necdet (1998). “Ünlü Türk Hekimi Şirvanlı Mahmud’un Sultâniyye Adlı Eserinin Bilinmeyen Manisa Nüshası”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, 27(3): 30-33.
• Önler, Zafer (1998). “XIV-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinin Dili ve Sözvarlığı”, Kebikeç, 6: 157-168.
• Süveren, Kenan, İ. Uzel (1988). “İlk Türkçe Tıp Yazmalarına Genel Bir Bakış”, Tıp Tarihi Araştırmaları, 2: 126-142.
• er-Risâletü's-Sultâniye fî't-Tıb http://www.yazmalar.gov.tr/eser/er-risaletus-sultaniye-f%C3%AEt-tib/106598 [Erişim Tarihi: 12 Kasım 2020].
• Yazar, Sadık (2018). Cezâyı̇r Mı̇llı̇ Kütüphanesı̇’ndekı̇ Türkçe Yazmaların Kataloğu. Hı̇kmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature], Prof. Dr. Alı̇ Nı̇had Tarlan Özel Sayısı, 4: 274-335.
• Yılmaz, Okan Kadir (2020). İSAM Tahkikli Neşir Klavuzu. 3. Baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.