KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE “AMBER”

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 4, 572 - 592, 30.10.2024

Işılay Pınar Özlük

https://doi.org/10.20322/littera.1540677

Öz

Klasik şiirin dünyası sınırları şairin hayal gücüyle çizilen bir mecradır. Şairi şiirin şekil özellikleri dışında kısıtlayan tek unsur hayal gücüdür. Şair isterse Güneş’i feleğin tahtına oturtabilir ya da hükümdarın kılıcını arşa astırabilir. Bunu yaparken istiareler, teşbihler, hüsnütaliller kullanır. Alışılmadık bağdaştırmalar kurmakta klasik şairin eşi yoktur denilse mübalağa olmaz. Doğadaki hemen her unsur onun hayallerinde bambaşka kılıklarla karşımıza çıkar. Bu unsurlardan biri de “amber”dir. Amber, Osmanlı toplumunun gündelik hayatında önemli bir yeri olan, uzak coğrafyalardan getirilmesi ve zor bulunması sebebiyle de oldukça kıymetli bir maddedir. Onun bu kadar aranan bir nesne olmasındaki en önemli amil hiç kuşkusuz eşsiz kokusudur. Şiirlerde de gerek kokusu gerek rengi ve şekli bakımından sevgilinin fizikî güzellik unsurları başta olmak üzere birçok unsurla benzetme ilişkisi içerisinde ele alındığı görülmektedir. Bunun yanı sıra güzel kokusu sebebiyle yiyecek ve içeceklere belli miktarda karıştırılarak yeme-içme kültüründe, başka unsurlarla yahut yalnız başına kullanılarak mekânlarda mum ya da tütsü olarak kullanıldığı da bilinmektedir. Amberin macerası burada da bitmez; amber bir tür reçineyle yoğurularak güzel kokulu bir macun elde edilir. Bu macunun sertleşmesi ve şekillendirilmesi sonucunda tespih, takı, kahve fincanı, kâse ve benzeri birçok eşyanın yapımında amber kullanılır. Bu çalışmada klasik şiirin dünyasına tabiattan dâhil olan ve eşsiz kokusuyla bilinen “amber” ele alınmıştır. Amberin tanımı, nasıl oluştuğu, nerelerde bulunduğu konusunda malumat verilerek klasik şiirde ne şekilde kullanıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, amber, anber, koku, saç, renk.

Kaynakça

• Abdülaziz Bey. (2023). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri. Arısan, D. Arısan Günay (hzl). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ahmedî Dîvân (yty). hzl. Yaşar Aydoğan. Ahmedî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı. (2017). hzl. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz. Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Âşık Çelebi Dîvânı. (2017). hzl. Filiz Kılıç. Âsık Çelebi Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Bâkî Dîvânı, (yty). hzl. Sabahattin Küçük. Bâkî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Batislam, Dilek (2005). “Divan Şiirinde Saba”. Osmanlı Araştırmaları - Prof. Dr. Mehmet Çavuşoğlu’na Armağan-II. (26): 95-117.
• Bursalı Rahmî Dîvânı. (2017). hzl. Mustafa Erdoğan. Bursalı Rahmî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı. (1989). hzl. Halil Ersoylu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çakır, Sevgi (2021). Orta Çağ İslâm Dünyâsında Koku: Misk Amber Kâfur. Yüksek Lisans Tezi. Amasya: Amasya Üniversitesi.
• Demir, Muhammet Ali (2015). Divan Şiirinde Sevgilinin Saçının Kokusu. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Devellioğlu, Ferit (1998). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Diktaş, Mustafa Yakup (2012). Misk ü Amberden Parfüme Türkiye’deki Koku Kültürünün Dönüşümü. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Edirneli Nazmî Dîvânı. (2018). hzl. Sibel Üst. Edirneli Nazmî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Emrî Dîvânı. (yty). hzl. Ali Yekta Saraç. Emrî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Erdem, Sargon (1991). “Amber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (3): 7-8.
• Erünsal, İsmail (1988). “Mu’îdî’nin Miftâhu’t-Teşbih’i”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi. 7(8): 215-272.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. (2013). Marifet-nâme. hzl. D. Yılmaz. İstanbul: Ataç Yayınları.
• Eyduran, Aysun (2010). “Klâsik Türk Edebiyatında Bir Güzellik Unsuru Olarak Hâl/Şâme”. Turkish Studies. 5 (3): 146-176.
• Fayda, Mustafa (1992). “Bilâl-i Habeşî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (6) :152-153.
• Güfta, Hüseyin (2009). “Baki Divan’ında Siyah Renkli Unsurlar”. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 4(8): 1314-1373.
• Hamdullah Hamdi Dîvânı. (yty). hzl. Ali Emre Özyıldırım. Hamdullah Hamdi Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Hayâlî Divanı. (1992). hzl. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hurton, Andrea (1995). Parfümün Erotizmi-Güzel Kokuların Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kâmî Dîvânı. (2017). hzl. Gülgün Erişen Yazıcı. Kâmî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Kandemir, Fatma (2008). Bâki ve Nedîm’in Gazellerinde Sevgilideki Güzellik Unsurları. Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Kânî Dîvânı. (2017). hzl. İlyaz Yazar. Kânî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Kartal, Ahmet (2017). “Klasik Türk Şiirinde Misk”. Osmanlı Edebî Metinlerinin Anlam Dünyası Sempozyumu. Bilecik: 9-44.
• Koşik, Halil Sercan (2020). “Divan Şiirinde Sevgilinin Güzellik Unsuru Olarak Püskürme Ben”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi. (12): 114-129.
• Köse Khıdırov, Burcu (2016). Mekân Algısı ve Koku: Kokunun Mekân Tasarımına Potansiyel Katkıları. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Kurutluoğlu, A. (yty). Türkiye Mektupları. Tercüman 1001 Temel Eser.
• Mihrî Hâtûn Divânı. (2018). hzl. Mehmet Arslan. 58679,mihri-hatun-divanipdf.pdf (ktb.gov.tr)
• Mutçalı, Serdar (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Necatî Bey Divanı. (1963). hzl. Ali Nihat Tarlan. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Nef’î Divanı. (2018). hzl. Metin Akkuş. Nefi Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. (2017). hzl. Saadet Karaköse. Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Okuşluk Şenesen, Refiye (2008). “Türk Süslenme Kültüründe Geleneksel Kozmetik Uygulamalar”. Halk Kültürü’nde Giyim-Kuşam ve Süslenme Uluslar Arası Sempozyumu Bildirileri. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları: 391-411.
• Ortaylı, İlber (2013). Osmanlı Sarayında Hayat. İzmir: Yitik Hazine Yayınları.
• Ozan, Vedat (2020). Kokular Kitabı-II, Parfümler. İstanbul: Everest Yayınları.
• Ömeroğlu, Özge (2009). Amber Taşının Takıda Sembolik ve Estetik Rolü. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Özcan, Nurcan (2023). “Bâkî Divanı’nda Koku ve Koku İle İlgili Unsurlar”. Asya Studies. 7(25): 97-118.
• Özkan, Ömer (2007). Dîvân Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı. Kitabevi Yayıncılık.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Pala, İskender (2005). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Redhouse, James William (2015). Turkish And English Lexicon-New Edition. İstanbul: Çağrı Yayınları. Revânî Dîvânı. (2018). hzl. Ziya Avşar. Revânî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Sarıkaya, Bekir (2010). Rükneddin Ahmed’in ‘Acâibu’l Mahlûkât Tercümesi. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Sehâbî Dîvânı. (2017). hzl. Cemal Bayak. Sehâbî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Sehî Bey Dîvânı. (2010). hzl. Hakan Yekbaş. Sehî Bey Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Şafak, Yakup (1997). “Sürûrî‟nin Bahrü‟l Maârif‟i ve Bu Eserdeki Teşbih ve Mecaz Unsurları”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (4): 217–235.
• Şahin, Kürşat Şamil (2012). “Klasik Türk Edebiyatında Sevgilinin Ayva Tüyü/Hat”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 5(23): 386-408.
• Şemseddin Sâmi. (1989). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2016). Osmanlı Şiiri Klavuzu. C-I. Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Şerafettin Râmî. (1994). Enisü’l-Uşşak. çev: Turgut Karabey vd. Ankara: Ecdâd Yayınevi.
• Şeyh Gâlib Dîvânı. (yty). hzl. Naci Okçu. Şeyh Gâlib Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Şeyhî Dîvânı. (2018). hzl. Halit Biltekin. Şeyhî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı. (yty). hzl. Hasan Kavruk. Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Turan, Muhittin (2019). “Divan Şiirinde Toprak Motifi”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 12(26): 468-487.
• Turan, Muhittin (2019). “XIV ve XV. Yüzyıl Divanlarında “Koku” Kavramı Etrafında Oluşan Benzetme ve Hayal Dünyalarına Bir Bakış”. Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (45): 251-272.
• Turan, Selami (2009). “Necâtî Beğ’in Şiirlerinde Yer Adları”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. (20): 135-154.
• Türkçe Sözlük (1998). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünyay Açıkgöz, Fatma (2012). “XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Hediye ve Hediyeleşme”. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Vusûlî Dîvân [İnceleme-Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin]. (2010). hzl. Hakan Taş. Vusûlî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Yazıcı, Esin Ezgi (2021). Klasik Türk Edebiyatında Koku Kavramı (Ahmedî, Bâkî, Yahyâ Efendi ve Nedim Divanlarında). Yüksek Lisans Tezi. Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi.
• Yeniterzi, Emine (2010). “Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 3 (15): 301-334.