Adverbs In The Orkhon Inscriptions

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 4, 584 - 614, 30.10.2025

Büşra Çelen

https://doi.org/10.20322/littera.1616344

Öz

The Orkhon Inscriptions, the first known written sources and the oldest documents of the Turkish language, have an important value for Turkish history. The Orkhon Inscriptions, written by Bilge Kagan and Tonyukuk, tell about the creation of the world and man, the history of the first kaganate, the establishment of the second kaganate, political and military history. In addition to state administration and state understanding, cultural elements, the language and style of the Orkhon Inscriptions are also very rich and important. It is known as the first prose examples of the Turkish language written in a plain and simple language away from foreign influences. The inscriptions, which have a strong oratory language, also contain sentences of national and social criticism. The main topic is adverbs, also known as adverbs or determiners. These are words used to qualify verbs, verbs, adjectives or words of their own kind in terms of time, place, direction, state, quantity and question. In order to give examples of sentences using adverbs in Old Turkish, the book Orkhun Yazıtları published by Talat Tekin was taken as a basis. The adverbs used in Kül Tigin, Bilge Kagan and Tonyukuk inscriptions were identified and classified. For the definition, historical development and etymology of these adverbs, especially Tuncer Gülensoy's two-volume Dictionary of Origins and Sir. G. Clauson's An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish was consulted. After the explanation, examples of adverbs used in these inscriptions and in Old Turkic are given and witnesses are shown.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language , Old Turkish , Orkhun İnscriptions , grammar , adverb

ORHUN YAZITLARINDA ZARFLAR

Öz

Türk dilinin bilinen ilk yazılı kaynakları ve en eski belgeleri olan Orhun Yazıtları, Türk tarihi için önemli bir değere sahiptir. Bilge Kağan ve Tonyukuk tarafından diktirilen Orhun Yazıtları, dünyanın ve insanın yaratılışı, birinci kağanlığın tarihi, ikinci kağanlığın kuruluşu, siyasî ve askerî tarihi anlatır. Güçlü bir hitabet diline sahip olan bu yazıtlarda millî ve sosyal eleştiri konuları da işlenmiştir. Devlet yönetimi ve devlet anlayışıyla kültürel ögelerin yanı sıra Orhun Yazıtları’nın dili ve üslûbu da oldukça zengin ve önemlidir. Yabancı etkilerden uzak, yalın ve sade bir dille yazılan Türk dilinin ilk nesir örnekleri olarak bilinir. Bu makalede ele alınacak konu zarflardır. Zarflar; fiilleri, fiilimsileri, sıfatları veya başka zarfları zaman, yer, yön, durum, miktar ve soru bakımından nitelemek için kullanılan sözcüklerdir. Eski Türkçede geçen zarfların kullanıldığı cümlelere örnek vermek amacıyla Talat Tekin’in yayımladığı Orhun Yazıtları adlı kitabı esas alınmıştır. Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları içerisinde kullanılan zarflar tespit edilip sınıflandırılmıştır. Bu zarfların tanımı, tarihi gelişimi ve etimolojisinin açıklanması için Tuncer Gülensoy’un iki ciltten oluşan Köken Bilgisi Sözlüğü adlı kitabı, Sir. G. Clauson’un An Etymologycal Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish adlı sözlüğü, Marcel Erdal’ın Old Turkic Word Formation adlı gramer kitabı gibi birçok etimolojik sözlüklere ve dil bilgisi kitaplarına başvurulmuştur. Zarfların tanımı, tarihi gelişimi ve etimolojisi açıklandıktan sonra tarama yöntemiyle bu yazıtlarda ve Eski Türkçede kullanılan zarflara örneklerle tanık gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili , Eski Türkçe , Orhun Yazıtları , dil bilgisi , zarf

Kaynakça

• Ayazlı, Ö. (2019). Eski Türk yazıtlarında geçen yer-yön adlarının sarı uygurcadaki durumu. International Journal of Old Uyghur Studies, 1(2), ss. 211-232.
• Banguoğlu, T. (2019). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. S. (1972). An etymologycal dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun Yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Ediskun, H. (2017). Yeni Türk dil bilgisi. Remzi Kitabevi.
• Ercilasun, B. A. & Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş-metin çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları. →DLT
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a functional approach to the lexicon. Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon. Harrassowitz Verlag.
• Ergin, M. (2021). Türk dil bilgisi. Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, v. A. (2007). Eski Türkçenin grameri. Alttürkische grammatik. (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2019). Türkçenin dil bilgisi. Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2019). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI yüzyıllar arasında Türkçenin söz dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno. Ugricae XVII,1.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Sanat Kitabevi.
• Tekin, T. (2017). Orhon Yazıtları. BilgeSu Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı I (A-E) - Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
• Tietze, A. (2009). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı II (F-J) - Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı II.Cilt (C-E). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygurca kat-/kad- “anlamak” fiili. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 59(1), ss. 193-201.