Osmanlı Devleti’nin Son Döneminden Erken Cumhuriyet Dönemine kadar Türkiye'de Çeviri Etkinliklerinin Gelişimi ve İlerlemesi

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 140 - 165, 24.06.2025

Barış Can Aydın

https://doi.org/10.63673/Lotus.1649494

Öz

Bu çalışmada Türkiye'de çeviri etkinliklerinin Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinden erken Cumhuriyet dönemine kadar olan gelişiminin ve ilerlemesinin yanı sıra Osmanlı İmparatorluğu'nun zengin kültürel ve dilsel çeşitliliğinin, Türk edebiyatını ve entelektüel düşünceyi şekillendiren önemli çeviri uygulamalarına nasıl zemin hazırladığı ve bu cumhuriyet döneminde hız kazanan çeviri etkinliklerinin Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin yeni kimliğine nasıl etki ettiği incelenmektedir. Çalışmada, Tercüme Bürosu’nun yürüttüğü çeviri etkinlikleri Türkiye’nin kültürel modernleşme ve kimlik inşa sürecine nasıl bir katkı sağladığı, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e uzanan süreçte çeviri etkinliklerinin amaçları ve uygulama biçimleri nasıl dönüştürdüğü ve Çeviri Bürosu’nun etkinliklerinin Türk edebiyat sistemi içinde nasıl bir işlev üstlendiği konuları ele alınmıştır. Araştırma, tarihsel-betimleyici bir yöntemle gerçekleştirilmiş; arşiv belgeleri, döneme ait çeviri metinleri, çevirmen yazıları ve ikincil kaynaklar temel alınmıştır. Kuramsal arka planda Even-Zohar’ın Çoğuldizge Kuramı ile Toury’nin Betimleyici Çeviri Kuramı yer almakta olup, analiz sürecinde çevirilerin edebî sistem içerisindeki konumları ve hedef odaklı normlara göre nasıl şekillendiği incelenmiştir. Elde edilen bulgular, Tercüme Bürosu’nun yalnızca Batı klasiklerini Türkçeye kazandıran bir kurum değil, aynı zamanda ulusal kimliğin yeniden inşasında ideolojik işlev gören bir aktör olduğunu ortaya koymaktadır. Büro’nun çeviri etkinlikleri, hem edebiyat kanonunun oluşumuna katkı sağlamış, hem de Cumhuriyet ideallerinin kültürel düzlemde yerleşmesine aracılık etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çeviri Etkinlikleri , Tanzimat Dönemi’nde Çeviri , Türkiye Cumhuriyeti , Kültürel Değişim , Tercüme Bürosu

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Development and Progress of Translation Activities in Türkiye from Late Ottoman to Early Republican Era

Öz

This study examines the development and progression of translation activities in Türkiye from the late Ottoman Empire to the early Republican era. It also explores how the Empire’s rich cultural and linguistic diversity laid the groundwork for significant translation practices that shaped Turkish literature and intellectual thought. Furthermore, it analyses how the translation efforts that accelerated during the Republican period contributed to the construction of a new national identity in the nascent Turkish Republic. The study addresses how the translation activities carried out by the Translation Bureau contributed to Türkiye’s cultural modernization and nation-building processes; how the objectives and modalities of translation evolved from the Tanzimat (Reformation) period to the Republican era; and how the Bureau functioned within the Turkish literary system. The research employs a historical-descriptive method and is based on archival documents, translated texts from the period, writings of translators, and secondary literature. The theoretical framework is informed by Even-Zohar’s Polysystem Theory and Toury’s Descriptive Translation Studies. Within this framework, the analysis investigates how translated texts were positioned within the literary system and shaped according to target-oriented translation norms. The findings reveal that the Translation Bureau was not merely an institution dedicated to introducing Western classics into Turkish, but also served as an ideological agent in the reconstruction of national identity. Its translation activities not only contributed to the formation of the literary canon but also facilitated the cultural consolidation of Republican ideals.

Anahtar Kelimeler

Translation Activities , Translation in Tanzimat Era , Turkish Republic , Cultural Exchange , Translation Office

Kaynakça

• Aksoy, B. (2005). Translation Activities in the Ottoman Empire. Meta, 50(3), 949–956. https://doi.org/10.7202/011606ar
• Aytaç, G. (1997). Karşılaştırmalı edebiyat bilimi. Gündoğan Yayınları.
• Baker, M., & Saldanha, G. (Eds.). (2009). Routledge encyclopedia of translation studies (2nd ed.). Routledge.
• Başaran, M. (2018) Öğretmenim Hasan Ali Yücel. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bayraktar-Özer, Ö. (2022). Translation movements in the modernization processes of Turkey and China. Linguistica Antverpiensia. 21, 132–152. https://doi.org/10.52034/lanstts.v21i.708
• Berk, Ö. (2004). Translation and Westernization in Turkey: From the 1840s to the 1980s.
• Ertürkoğlu, E. (2023). Osmanlı Dönemi Tercüme Geleneğinde Satıraltı Tercüme Tekniği. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 30(30) 131-181. https://dergipark.org.tr/tr/pub/devdergisi/issue/78448/1272787#article_cite
• Eruz, S. (2003). Çeviriden çeviribilime: Yüzyılımızın penceresinden çeviribilimsel gelişmelere bir bakış. Multilingual Yayınları.
• Eruz, S. (2010). Çokkültürlülük ve çeviri: Osmanlı Devleti’nde çeviri etkinliği ve çevirmenler. Multilingual Yayınları.
• Findley, C. V. (1980). Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922. Princeton University Press.
• Göçek, F. M. (1987). East encounters west: France and the Ottoman Empire in the eighteenth century. Oxford University Press.
• Göktürk, A. (1994). Çeviri: Dillerin dili. Yapı Kredi Yayınları İçöz, N. (2013). 1940 yılı: Türk kültür ve edebiyatında çeviri ile açılan çığır. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(2), 335-344. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sobiadsbd/issue/22122/237614
• Kafadar, C. (1995). Between two worlds: The construction of the Ottoman State. University of California Press
• Kandemir. M. (2018). Cumhuriyet dönemi öncesinin roman algısına gerçekçilik odaklı bir bakış. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 22(1) 99-115. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000294
• Kara, S. V. (2010). Tarihsel değerlendirmeler ışığında Türkiye’de çeviri etkinliği. Mersin University Journal of the Faculty of Education, 6(1), 94-101. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mersinefd/issue/17373/181421
• Karadağ, A. B. (2015). Tanzimat’tan harf devrimine kadar Osmanlı Türkçesine çevrilen romanların kültürel mirasımıza katkısı: Millî ahlâk ve âdet vurgusuyla mukaddimelere genel bir bakış. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (2), 113-128. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/115437
• Kılıçoğlu, G., Yılmaz, D., & Turan, S. (2015). Hasan Ali Yücel: A Leader Transforming Turkish Education and Culture between Years 1938 and 1946. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(3), 21-42. https://doi.org/10.17679/iuefd.15352657
• Lewis, B. (2002). The emergence of modern Turkey. Oxford University Press.
• Lewis, G. (1999). The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success. Oxford University Press.
• Mardin, Ş. (2000). The genesis of young Ottoman thought: A study in the modernization of Turkish political ideas. Syracuse University Press.
• Munday, J. (2016). Introducing translation studies: Theories and applications. Routledge (First Published 2001)
• Venuti, L. (2012). The Translation Studies Reader (3rd ed.). Routledge.
• Paker, S. (2002). Translation as Terceme and Nazire: Culture-bound concepts and their implications for a conceptual framework for research on Ottoman translation history. In Crosscultural Transgressions: Research Models in Translation Studies II: Historical and Ideological Issues (pp. 120-143). St. Jerome Publishing.
• Sarıgül, S. (2020). Institutional translators’ field and habitus in the late Ottoman period. Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi, 28, 177-191. https://doi.org/10.37599/ceviri.659356
• Seyhan, A. (2008). Tales of crossed destinies: The modern Turkish novel in a comparative context. Modern Language Association of America.
• Şimşek, F., & Tosun, M. (2017). The effect of translations on cultural change from the Ottomans to the Turkish Republic. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 5(4), 395-408. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijlet/issue/82539/1425818
• Strauss, J. (2016). A constitution for a multilingual empire: Translations of the Kanun-ı Esasi and other official texts into minority languages. In Imperial Lineages and Legacies in the Eastern Mediterranean: Recording the Imprint of Roman, Byzantine and Ottoman Rule (pp. 33-60). Routledge.
• Tahir Gürçağlar, Ş. (2005). Kapılar: Çeviri tarihine yaklaşmılar. Scala Yayıncılık.
• Tahir-Gürçağlar, Ş. (2018). Türkiye’de Çevirinin Politikası ve Poetikası 1923-1960. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Timur-Ağıldere, S. (2010). XVIII. yüzyıl Avrupa’sında yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin önemi: Osmanlı imparatorluğu’nda İstanbul Fransız dil oğlanları okulu (1669-1873). Turkish Studies, 5(3), 693-704. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1416
• Ülken, H. Z. (2011). Uyanış devrilerinde tercümenin rolü: İslam medeniyetinde tercümeler ve tersirleri. Türkiye İş Bankası Yayınları (First Published 1935)
• Venuti, L. (2012). The Translation Studies Reader. Routledge. (First Published 2000).
• Wilson, L. (2014). Translating the Qurʾan: Liberalism and the Ottoman Empire. Oxford University Press
• Yazıcı M. (2010) Çeviribilimin temel kavram ve kuramları. Multilingual Yayınları.
• Yücel, H. A. (1941). Önsöz. In Austen J. (2006). Gurur ve önyargı (Handi Koç, Trans.) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Zürcher, E. J. (2004). Turkey: A modern history. I.B. Tauris