Meşhur ve Hakiki Ayrımı: İbn Sînâ'da Kategorilerin Bağlamına Dair Bir İnceleme

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 1, 41 - 62, 30.06.2022

Abdulkadir Coşkun

Öz

İbn Sînâ kategorileri mantığın başında konumlandıran yaklaşımı doğru bulmayarak bunların metafizikte ele alınması gerektiğini belirtmekle birlikte eleştirdiği hususları açıklığa kavuşturup kendi yaklaşımını ortaya koymak, mantığa giriş düzeyinde öğrencinin istenen en yüksek verimi alabilmesini sağlamak ve Meşşâî geleneğe uymak maksadıyla kategorilere mantık sanat-ları arasında yer vermiştir. Bununla birlikte kategorilerin mantıktaki ele alı-nış tarzıyla başta metafizik olmak üzere diğer bilimlerdeki ele alınış tarzını birbirinden ayırmış ve bu yaklaşımını da bazı temel kavramlar ve ayrımlar üzerine inşa etmiştir.
Kategorilerin alanına giren konuların diğer bilimlerdekinden farklı olarak ele alınışını ifade eden başlıca kavram “meşhur” kavramıdır. Bu anlamda meşhur kavramı bir şeyin derinlemesine araştırılmasını ifade eden hakiki kavramının karşısında (mukabil) yer almaktadır ve bu ayrımın en belirgin ifadesi İbn Sînâ’nın “İlk felsefede (metafizikte) tahkik edildiği üzere ve meş-hur olduğu üzere” (كما تحقق في الفلسفة الأولي وكما هو مشهور) sözüdür.
İbn Sînâ’nın da ifade ettiği üzere aslında meşhur ve hakiki ayrımını Aris-toteles ortaya koymuş, kendisi ise bu yaklaşımı geliştirip sistemleştirmiştir. İster halk arasında isterse mantıkta cedel sanatında başvurulan bir kavram olsun, İbn Sinâ bu alanlarda kullanılan meşhur kavramını alarak bir lafzın, bir sıfat veya nispetin kategoriler konusunun sınırları dahilinde ifade ettiği anlamı gösteren bir terim olarak kullanmıştır. Örneğin bire göre ikinin kazandığı anlam meşhur (kategorilerle ilgili) bir anlam iken birin bizatihi varlığı ve anlamı konusu onun hakikatiyle ilgilidir ve metafiziğin alanına girmektedir
Meşhur, araz ve betim gibi kavramlarla birlikte incelenir ve farklı karakterdeki insanlara hitap eden beş sanattan biri olup hakiki olanı konu edinen burhanın dışında cedel, safsata, hatabe ve şiirin konusu olabilmektedir. İbn Sînâ’nın özellikle öğrenimi dikkate alarak meşhur ve hakiki ayrımıyla sınırlarını belirlediği kategoriler konusu mantığa yeni başlayan öğrencinin anlatım (hikâye) ve aktarım (nakl) yoluna başvurarak kategorileri birbirinden ayırması ve yüksek cinsleri kuşatabilmesi açısından faydalıdır.

Anahtar Kelimeler

Mantık, İbn Sînâ, kategoriler, meşhur, hakikî, metafizik, Mantık, İbn Sînâ, kategoriler, meşhur, hakikî, metafizik

Kaynakça

• ALTUNYA, Hülya - YEŞİL, Mustafa, “Aristoteles’in Kategoriler Ku-ramının Ele Alınış Biçimleri”, Beytülhikme, cilt: 6, sayı: 2, 2016, s. 79-108.
• ARİSTOTELES, Kategorien, Almancaya çeviri ve notlandırma: Klaus Oehler, Berlin: Akademie Verlag, 2006.
• COŞKUN, Abdulkadir, İbn Sînâ Felsefesinde Retorik, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• FÂRÂBÎ, el-Mantık inde’l-Fârâbî, neşir: Refik el-Acem, Beyrut: Darul-meşrık, 1986.
• ________, Kitâbu’l-Hurûf-Harfler Kitabı, çeviren: Ömer Türker, İstan-bul: Litera Yayıncılık, 2008.
• ________, Kitâbü’l-burhan, çev. Ömer Türker, Ömer Mahir Alper, İs-tanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• GAZZÂLÎ, Makâsıdü’l-felâsife, neşir: Süleyman Dünya, Kahire: Da-ru’l-maarif, 1961.
• ________, Mi’yârü’l-ilm-İlmin Ölçütü, tahkik: Hasan Hacak, çeviri: Ali Durusoy, Hasan Hacak, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• İBN SÎNÂ, Dânişnâme-i Alâî-Alâî Hikmet Kitabı, çeviren: Murat De-mirkol, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlı-ğı, 2013.
• ________, el-İşârât ve’t-tenbîhât (Nasîrüddin Tûsî ve Kutbüddin Râzî’nin şerhleriyle birlikte), cilt 1, Kum: Neşru’l-Belâğa, 1393.
• ________, Kitâbu’ş-Şifâ, İkinci Analitikler, çev. Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• ________, Kitâbu’ş-Şifâ, Kategoriler, çev. Muhittin Macit, İstanbul: Li-tera Yayıncılık, 2010)
• ________, Kitâbu’ş-Şifâ, Mantığa Giriş, çev. Ömer Türker, İstanbul: Li-tera Yayıncılık, 2006.
• ________, Kitâbü’ş-Şifâ, Topikler, çev. Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• ________, Uyûnu’l-hikme, neşir: Abdurrahman Bedevi, Beyrut: Darul-kalem, 1980.
• HİLLÎ, İbnü’l-Mutahhar, el-Cevheru’n-Nadîd (Nasîrüddin Tûsî’nin Tecrîdü’l-mantık adlı eserine şerh), Kum: 1392.
• KAYACIK, Ahmet Kayacık, Bağdat Okulu ve İslam Düşüncesindeki Ye-ri, İstanbul: Üniversite Kitabevi Yayınları, 2004.
• LÂHİCÎ, Abdürrezzak, Şevariku’l-İlham fi Şerh Tecrîdi’l-Kelâm, c. I-IV, ed. Akbar Asad Alizadah, Kum: Müessesetü’l-İmam es-Sâdık, 2005.
• MACİT, Muhittin, “Teşkîk”, DİA, cilt XXXX, s. 567-568.
• ODABAŞ, Ömer, İbn Sînâ’da Bilimsel Yönteme Giriş: Konu İlke ve Mese-le, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• ÖZPİLAVCI, Ferruh Özpilavcı, “Fatih Sultan Mehmed’in Emriyle Molla Hüsrev Tarafından Arapçaya Çevrilen Esâsü’l-İktibâs Fi’l-Mantık Tercümesi Üzerine Bir İnceleme”, Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, Yıl 7, Cilt 7, Sayı 1, 2021, s. 3-56.
• RÂZÎ, Fahreddîn, Şerhu ‘Uyuni’l-hikme, cilt 3 (ilahiyyat), Tahran: Mü-essesetü’s-sadık, 1373.
• ________, Fahreddîn, Şerhu'l-İşârât ve't-tenbîhât, takdim ve tahkik: Ali Rıza Necefzâde, cilt I (mantık), Tahran: 1383.
• TEKİN, Ali, “Kategoriler Kitabı’nın Meşşâî Mantıktaki Mertebesi Üzerine Tartışmalar”, Beytülhikme, cilt: 4, sayı: 1, 2014, s. 61-72.
• TEKİN, Ayşe Betül, Tûsî’nin Tecrîdü’l-itikadı ve Şerhlerinde Varlık ve Mahiyet, danışman: Prof. Dr. Muhittin Macit, Marmara Üniversitesi SBE, doktora tezi, İstanbul: 2013.
• TÛSÎ, Nasîrüddin, Esâsü’l-iktibâs fi’l-mantık, Farsçadan Arapçaya çe-viren: Molla Hüsrev, neşreden: Hasan eş-Şâfi’î – Muham-med es-Sa’îd Cemâlüddin, (Kahire: el-Meclisü’l-‘Alâ li’s-Sekâfe, 2004.