“SULARIN DİBİNE DALIŞ” MOTİFLİ DÜNYANIN YARATILIŞ MİTİ IŞIĞINDA KARŞILAŞTIRMALI MİTOLOJİ VE ARKEOLOJİK YAKLAŞIM

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 42, 501 - 523, 12.06.2023

Mariia Eren

https://doi.org/10.12981/mahder.1241741

Öz

Etrafında sadece sular varken birinin (dalgıç kuşu, Ak kuş, altıngöz kuşu, kırlangıç, kuğu, kaplumbağa, yengeç, karides, yabani domuz, şeytan vb.) suya dalmasını ve bir avuç toprağı getireni anlatan dünyanın yaratılışıyla ilgili dalgıç miti, en arkaik kozmogoni mitlerinden biri sayılmaktadır. “Kötü Tanrı”nın (şeytan) suya dalması konusuna ilişkin Baltık-Slav bölgesinin 24 noktasında, Fin-Ugor topraklarında ise 12 örnek yer almaktadır. Bunun yanı sıra, 12 bin yıl önce meydana geldiği varsayılan bu mit, Güney Asya ve Kuzey Amerika’da da bulunmuştur. Mitoloji ve folklor kaynaklarının arkeoloji, antropoloji, hatta genetik bilimiyle birlikte de bir bütün olarak araştırıldığı takdirde eski insanların göç ettiği yolların da takip edilmesi mümkün kılınmaktadır. Çalışmamızda Türkiye’de ilk defa bahsedilecek ve Rus bilim insanı Ye. Yu. Beryozkin tarafından geliştirilmiş “Bölgelere Göre Folklorik-Mitolojik Motiflerin Yayılması ve Tematik Sınıflandırılması” (Rus. “Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам”) adlı kapsamlı proje ele alınacaktır. Söz konusu katalog sayesinde folklor ve mitolojik motiflerinin dünyadaki bölgelere göre dağılmasını görsel olarak tespit etme imkânı mevcuttur. Mitolojide ve halk biliminde kullanılabilecek bu yönteme “arkeolojik yöntem” denilebilir. Ye. Yu. Beryozkin, mitolojik ve folklorik unsurları içeren ürünlerin araştırılmasını “folklor arkeolojisi” olarak adlandırmaktadır. Çalışmada yabancı bilimsel kaynaklar ile birlikte Beryozkin’in kataloğuna da dayanarak “dalgıç” motifli mitlerle ilgili bir değerlendirme yapılmakta ve harita üzerinde örnekler gösterilmektedir. “Dalgıç” konusunu içeren dünyanın yaratılışına ilişkin mitler, çeşitli halklara ve kültürlere rastlandığından karşılaştırmalı-tarihî yöntemin önemi de vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Karşılaştırmalı mitoloji, Altay Yaratılış Destanı, Motif kataloğu, Folklor, Yaklaşım.

COMPARATIVE MYTHOLOGY AND ARCHAEOLOGICAL APPROACH IN THE LIGHT OF THE MYTH OF CREATION OF THE WORLD WITH THE "DIVING UNDER THE WATERS" MOTIF

Öz

The creation diver myth of the world, which tells that someone (scuba bird, white bird, goldeneye bird, swallow, swan, turtle, crab, shrimp, wild boar, devil, etc.) dives into the water and brings a handful of earth, is one of the oldest cosmogony myths. There are 24 examples in the Baltic-Slavic region and 12 in the Finno-Ugric lands. This myth, which is assumed to have occurred 12 thousand years ago, has also been found in South Asia and North America. If the sources of mythology and folklore are researched as a whole together with archeology, anthropology and even genetics, it is possible to follow the migration routes of ancient people. In our work, we will consider for the first time in Turkey Ye. Yu. Berezkin’s project “Thematic classification and distribution of folklore and mythological motifs by areas”. Thanks to the catalog, it is possible to visually determine the distribution of folklore and mythological motifs according to regions in the world. This method, which can be used in mythology and folklore, can be called the "archaeological method". Ye. Yu. Beryozkin calls the study of products containing mythological and folkloric elements "folklore archeology". In the study, based on the catalog of Beryozkin, together with foreign scientific sources, an evaluation is made about the myths with "diver" motifs and examples are shown on the map.The importance of the comparative-historical method is also emphasized, as myths about the creation of the world, including the subject of "diver", are encountered in various peoples and cultures.

Anahtar Kelimeler

Comparative mythology, Altai Epic of Creation, Motif catalogue, Folklore, Approach

Kaynakça

• Aimbetov, K. (2014). Қарақалпақ фольклоры. Нѳкис: Илим.
• Anucin, V. İ. (1914). Ocerk Şamanstva u Yeniseyskih Oslyakov. Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii nauk.
• Barag, L.G. (1987). Başkirskoye narodnoye tvorçestvo. Predaniya i legendı. Ufa: Başkirskoye knijnoye izdatelstvo.
• Barrett, S. A. (1919). Myths of the Southern Sierra Miwok. University of California Publications in American Archaeology and Ethnology, (16)1, 1-28.
• Barrett, S. A. (1933). Pomo myths. Milwaukee. Bulletins of the Public Museum of the City of Milwaukee, 15, 1-608.
• Belyayev, M.V. (1925). Proishojdeniye narodnıh legend o mirotvorenii. Bakü: İzvestiya Azerbaycanskogo gosudarstvennogo universiteta im. V.İ.Lenina.
• Beryozkin, Yu. Ye. (2007). Kosmogoniçeskiye süjetı “Nıryalşçik za zemloy” i “vıhod ludey iz zemli”. Arheologiya, etnografiya i antropologiya Evrazii, 4 (32). 110-123.
• Beryozkin, Yu. Ye. (2009). Mıfı starogo i novogo sveta. İz Starogo v Novıy Svet: Mıfı narodov mira. Moskova: Astel.
• Beryozkin, Yu. Ye. (2012). Sibirsko-yujnoaziatskiye folklornıye paralleli i mifologiya evraziyskoy stepi. Arheologiya, etnografiya i antropologiya Yevrazii, (4 ), 52, 144-155.
• Beryozkin, Yu. Ye. (2015). Rasprostraneniye folklornıh motivov kak obmen informatsiyey, ili gde zapag graniçit s vostokom. Antropologiçeskiy forum 26, 153-170.
• Beza, M. (1928). Paganism in Roumanian folklore. London, Toronto: J.M. Dent & sons Ltd; New York: E.P. Dutton & Co.
• Cartojan, N. (1929). Cartile populare în literatura romaneasca. Bükreş: Editura Casei Scoalelor.
• Count, E.W. (1952). The earth-diver and the rival wwins: A clue to time correlation in North-Eurasiatic and North American mythology. Indian Tribes of Aboriginal America, selected papers of the XXIXth İnternational Congress of Americanists. Chicago: The University of Chicago, 55–62.
• Curtis, E. S. (1976). The North American Indian. Being a series of volumes picturing and describing the Indians of the United States, the Dominion of Canada, and Alaska. (Ed.: Frederick Webb Hodge), New York, San Francisco and London.
• Çakan, V. (2009). Orta Asya Türk tarihinin kaynakları. Ankara: Binyıl Yayınevi.
• Çubinskiy, P.P. (1878). Trudı etnografiçeskoy ekspeditsii v zapadno-russkiy kray, snaryajyonnoy İmperatorskim Russkim Geografiçeskim Obşestvom. Materialı i issledovaniya, sobrannıye P.P. Çubinskim (Sankt-Peterburg: Tipgrafiya V. Bezobrazova. 359-360.
• Dırenkova, N.P. (1929). Ptitsa v kosmiçeskih predstavleniyah turetskih plemyon Sibiri. Kultura i pismennost Vostoka. Bakü: İzdaniye Vsesoyuznogo Tsentralnogo Komiteta ovogo Türkskogo Alfavita. 119-126.
• Dundes, A. (1962). Earth-diver: creation of the mythopoeic male. American Anthropologist 64 (1), 1032– 1051. Dobrovolskiy, V.N. (1891). Smolenskiy etnografiçeskiy sbornik. Sankt-Peterburg: Tipografiya Ye. Yevdokimova. 229-300.
• Eliade, M. (2003). Zalmoksis’ten Cengiz Han’a. (çev.: Ali Berktay), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Entsiklopediçeskiy Slovar Brokgauza i Yefrona (1900). Sravnitelnaya mifologiya. Sankt-Petersburg: İzdatelskoye delo. Tom 61, 322-333.
• Gatschet A.S. (1893). Some mythic stories of the Yuchi Indians. American Anthropologis 6 (3), 279-282.
• Harva, U. (1927). Finno-Ugric, Siberian mythology. Boston: Archaeological Institute of America.
• Hodziç, İ. (2007). Bogomilizm ve Bosna Hersek Bogomilleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Işık, H. (2017). Hıristiyan Düalist-Gnostik bir tarikat olarak Bogomilizm ve Avrupa Heretik toplumlarına etkileri. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 6 (1), 109-187.
• Jukovskaya, L.N. (1980). Buryatskaya mifologiya i yeyö mongolskiye parelleli. Simvolika kultov i ritualov narodov zarubejnoy Azii. Moskova: Nauka.
• Kapayev, İ.S. (2012). Nogayskiye mifı, legendı i poverya: opıt mifologiçeskogo slovarya. Moskova: Golos-Press.
• Kızlasov, L.R. (2001). Sibirskoye maniheystvo. Etnografiçeskoye obozreniye, 5, 83–90.
• Korobka, N. (1909). Obraz ptitsı, tvoryaşey mir, v russkoy narodnoy poezii i pismennosti, Sankt-Petersburg: Tipografiya Akademii Nauk.
• Kovaçyov, Yo. (1914). Народна астрономия и метеорология. Принос към българския фолклор. (Сборник за народни умотворения и народопис). Sofiya: BAN.
• Köngäs E.K. (1960). The Earth-Diver (Th. A 812). Ethnohistory, 7, 151–180.
• Kralina, N.P. (1960). Sto skazok udmurtskogo naroda. İjevsk: Udmurtskoye knijnoye izdatelstvo.
• Krzyżanowski, J. (1963). Polska baika narodowa. Wrocław, Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Kuznetsova, V.S. (1997). Dualistiçeskiye legendı o sotvorenii mira v vostoçnoslavyanskoy folklornoy traditsii. Novosibirsk: İzdatelstvo SO RAN.
• Kerbelite, B.P. (2001). Tipı narosnıh skazaniy. Strukturno-semantiçeskya klassifikatsiya litovskih etiologiçeskih, mifologiçeskih skazaniy i predaniy. Sankt-Petersburg: Evropeyskiy Dom.
• Littleton, S. (1973). Novaya sravnitelnaya mifologiya: antropologiçeskaya otsenka teoriy Georgesa Dumezila. Berkli: İzdatelstvo Kaliforniyskogo universiteta.
• Moşkov, V.A. (1901). Gagauzı Benderskogo uyezda. Verovaniya, vozzreniya na prirodu. Velikanı. Etnografiçeskoye obozreniye. 51 (4), 1-80.
• Napolskih, V.V. (1991). Drevneyşiye etapı proishojdeniya narodov uralskoy yazıkovoy semyi: dannıye mifologiçeskoy rekonstruktsii (prauralskiy kosmogoniçeskiy mif). Moskova: İnstitut etnologii i antropologii im. N.N. Mikluho-Maklaya.
• Nilsson, M.P. (1933). Homer and Mycenae. Londra: Methuen.
• Osada, T. (2010). A comparative study of Munda creation myth. Paper presented for Radcliffe Exploratory Seminar on Comparative Mythology. Radcliff Institute of Harvard University.
• Oynotkinova N.R. vd. (2011). Pamyatniki folklora narodov Sibiri i Dalnego Vostoka. Neskazoçnaya proza altaytsev. Novsibirsk: Nauka.
• Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi. Cilt 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Pinegina, M.L. (2019). Skazki Zabaykalskogo Severa, zapisannıye M.L. Pineginoy. Pos. Novaya Çara: Kalarskiy istoriko-krayevedçeskiy muzey.
• Playfair, A. (1909). The Garos. London: David Nutt.
• Potanin, G.N. (1883). Oçerki severo-zapadnoy Mongolii. Rezultatı puteşestviya, ispolnennogo v 1879 godu po poruçeniyu İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşçestva. Sankt-Petersburg: Tipografiya V. Kirşbauma, 4, 218-220.
• Prasad M. (1989). Some aspects of the Varāhā-Kathā in epics and Purānas. Delhi: Maheshwari Prasad.
• Radloff, V.V. (1989). İz Sibiri. Stranitsı dnevnika. Moskova: Nauka.
• Rahno, K.Yu. (2016). Sotvoreniye mira i çeloveka iz glinı v folklore makedontsev i bolgar. Slavyanskiye yazıki i kulturı v mnogoyazıçnom mire”. Sbornik nauçnıh trudov VI mejdunaroodnoy rossiysko-makedonskoy konferentsii. 250-261 Perm: Permskiy gosudarstvennıy natsionalnıy issledovatelskiy universitet.
• Reih, K.(2008). Türkskiy epos: traditsii, formı, poetiçeskaya struktura. Moskova: Vostoçnaya literatura RAN.
• Rıbnikov, P.N. (1864). Narodnıye poverya i suyeveriya v Olonetskoy gubernii. Petrozavodsk: İzd. Olonetskoy Gubernskoy Statistiçeskoy Komissii.
• Rooth A.B. (1957). Creation myths of the North American Indians. Anthropos, 3 (4), 497–508.
• Roy, S. Ch. (1925). The Birhors. A little-known jungle tribe of Chota Nagpur. Ranchi: Mission Press.
• Sedova, L.V. (1982). Legendı i predaniya mordvı. Saransk: Mordovskoye knijnoye izdatelstvo.
• Seroşevskiy, V.L. (1896). Yakutı:opıt etnografiçeskogo issledovaniya V.L. Seroşevskogo. Sankt-Petersburg: Tipografiya Glavnogo Upravleniya Udelov.
• Şahnoviç, M.M. (2013). K istorii vozniknoveniya sravnitelnogo religiovedeniya v Rossii. Vestnik SPGU, 17 (3), 80-86.
• Ştıgaşev, İ. (1894). Predaniya inorodtsev Kuznetskogo okruga o sotvorenii mira i pervogo çeloveka. Omsk: Zapiski Zapadno-Sibirskogo otdeleniya Rossiyskogo Geografieskogo Obşçestva.
• Trowbridge, Ch. (1939). Shawnese Traditions. C. C. Trowbridges's account. Occasional Contributions from the Museum of Anthropology of the University of Michigan.
• Turan, F.A. (2016). Eski Türklerde tek tanrı inancı. Türk Mitolojisine Giriş, (ed. Fatma Ahsen Turan-Meral Ozan), 33-46, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Vasilyev, M. (1907). Religioznıye verovaniya çeremis. Ufa: Gubernskaya tipografiya.
• Vasilkov, Ya. V. (2006). Straniçka mifologiçeskogo bestiariya: otryahivayuşçiysya vepr’. Kultura Aravii v aziatskom kontekste. Sankt-Peterburg: MAE RAN.
• Verbitskiy, V. I. (1893). Altayskie inorodzu, Moskova: Skoropeç. A.A. Levenson.
• Veselovskiy, A.N. (1889). Razıskaniya v oblasti russkog duhovnogo stiha. XI-XVII. 5. Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Walk L. (1933). Die Verbreitung des Tauchmotivs in der Urmeerschöpfungs- (und Sintflut-) Sagen. Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien, 1 (2), 60–76.