SAHA (YAKUT) BİLMECELERİNDE GELENEKSEL İNANÇ UNSURLARI

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 45, 70 - 81, 18.03.2024

Doğan Çolak

https://doi.org/10.12981/mahder.1430205

Öz

Toplumlar kültürlerini birden çok vasıta aracılığıyla geçmişten günümüzde aktarmışlardır. Yazının olmadığı dönemlerde bu kültür aktarımı görevini halk edebiyatı ürünleri üstlenmiştir. Bu ürünler arasında toplumsal bellekte yaygın yeri olan bilmeceler de önemli bir konumdadır. Masal, destan, efsane, fıkra, atasözü vb. çeşitli halk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi bilmeceler de ait olduğu toplumun kültürel kodlarını bünyelerinde barındırmaktadır. Söz konusu sözlü kültür ürününün ilk örneklerinin çok eski dönemlerde görülmüş olması dolayısıyla mitolojiyle ilgileri bulunmaktadır. Bu yönüyle bilmecelerde ait olduğu kültürün geleneksel inancı ile ilgili unsurları tespit etmek mümkündür. Zengin bir sözlü geleneğe sahip olan Saha Türklerinin bilmeceleri de içerisinde taşıdığı zengin malzemelerle inanç sistemine dair önemli bir tür olarak görülmektedir.
Bu çalışmada bilmece türü üzerine çeşitli araştırmacıların görüş ve tanımlarına yer verildikten sonra bilmecenin mitoloji ile ilişkisine yönelik genel bir değerlendirme yapılmıştır. Geleneksel Saha inanç sistemi hakkında da bilgilendirmenin yapıldığı çalışmanın inceleme bölümünde Saha Türklerinin geleneksel inancının bilmecelere yansımaları ele alınmıştır. Malzemenin tespit için Sardana Platonovna Oyunskaya tarafından 1975 yılında hazırlanan Saxa Taabırınnara “Saha Bilmeceleri” isimli eser taranmıştır. Konumuzla ilgili tespit edilen bilmeceler tarafımızdan Latin harflerine transkribe edilip Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Cevaplarına göre konu tasnifine tabi tutulan örnekler, ifade ettikleri anlam özelliklerine göre incelenmiştir. Bilmecelere dair bulgular sonuç bölümünde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Saha, Yakut, bilmece, mitoloji, inanç.

TRADITIONAL BELIEF ELEMENTS IN SAKHA (YAKUT) RIDDLES

Öz

Communities have transmitted their cultures from the past to the present through multiple means. During periods without writing, this cultural transmission was carried out by folk literature products. Among these products, riddles, which have a widespread place in the social memory, are also in an important position. Like various folk literature products such as fairy tales, epics, legends, jokes, proverbs, etc., riddles also contain the cultural codes of the society to which they belong. Since the earliest examples of this oral cultural product have been observed in very ancient times, they are related to mythology. In this respect, it is possible to identify elements related to the traditional beliefs of the culture to which riddles belong. The riddles of the Sakhas, who have a rich oral tradition, are also seen as an important type concerning the belief system due to the rich materials they contain.
In this study, after presenting various researchers' views and definitions on the genre of riddles, a general evaluation regarding the relationship between riddles and mythology was made. In the examination section of the study, which also provides information about the traditional Sakha belief system, the reflections of the traditional beliefs of the Sakhas on riddles were discussed. The work prepared by Sardana Platonovna Oyunskaya in 1975 titled "Sakha Riddles" was scanned to identify the material. The riddles identified regarding our topic were transcribed into Latin letters and transferred into Turkish. Examples subject to classification according to their answers were examined based on their semantic features. Findings regarding the riddles were evaluated in the conclusion section.

Anahtar Kelimeler

Sakha, Yakut, riddle, mythology, belief.

Kaynakça

• Boratav, P. N. - Başgöz, İ. (1974). Türk halk bilmeceleri. (çev.: Vedat Aydınoğlu), Folklora Doğru, 37, 2-13.
• Çelebioğlu, A. - Öksüz, Y. Z. (1979). Türk bilmeceler hazinesi (TBH). İstanbul: Ülker Yayınevi.
• Çolak, D. (2014). Saha Türklerinin bilmeceleri. VI. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 4-7 Aralık 2013, (hzl. Hatice Şahin ve İbrahim Karahancı), 445-460, Bursa: Star Ajans.
• Elçin, Ş. (1989). Türk bilmeceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İçel, H. (2005). Batı Türklerinin dörtlüklerden kurulu bilmeceleri üzerinde bir araştırma. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Jurayeva, M. (2014). Mit ve bilmece. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 9, 97-99.
• Killi Yılmaz, G. (2023). Saha (Yakut) bilmecelerinde “ayı”: Kültürdilbilimsel bir inceleme. Sibirya Çalışmaları-I, (ed.: Vildan Koçoğlu Gündoğdu vd.), 181-200, Ankara: Nobel Yayınları.
• Ksenofontov, G.V. (2011). Yakut şamanlığı. (çev.: Atilla Bağcı), Konya: Kömen Yayınları.
• Oyunskaya, S.P. (1975). Saxa taabırınnara. Yakutskay: Saxa Sirineeği Kiniğe İzdatel’stvota.
• Pekarskiy, E. K. (1945). Yakut dili sözlüğü. İstanbul: Ebüzziya Matbaası.
• Şimşek, E. (2003). Bilmeceler. Türk dünyası orta edebiyatı Türk dünyası edebiyatı tarihi, C. 3, 224-250, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Teris-Afanasyev, L.A. (1993). Ayıı üöreğe. Yakustk: Ministerstvo Kulturı Respubliki Saxa (Yakutiya).
• Türkyılmaz, D. (2007). Türk dünyasında bilmece. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Türkyılmaz, D. (2009). Ortak sır kalıplarımız: Türk dünyası bilmeceleri üzerine. Millî Folklor, 81, 40-53.
• Vasilyev, Y. vd. (1996). Saha (Yakut) halk edebiyatı örnekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, H. - Kalkan, N. (2018). Saha Türklerinde Tanrı öğretisi-Şamanizm. Ankara: Gazi Kitabevi.