OĞUZ KAĞAN’DA DERİN EKOLOJİ AÇISINDAN “HAYVAN VE İNSAN”

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 46, 579 - 599, 23.06.2024

Muhammet Atasever

https://doi.org/10.12981/mahder.1453501

Öz

Kendisini kusursuz, hak sahibi bir özne olarak gören insanın doğa üzerinde yaptığı tahribat, kuşkusuz herkesçe kabul edilen bir gerçekliktir. İnsan, biricik ve tek olma hayali ile sair canlı ve cansızlar üzerinde tahakküm etme arzusunu perçinlemiş, evrende var olan düzeni istediği gibi yönetme hakkını kendisinde görmüş, söz konusu çarpık zihniyet; insan merkezci, ötekileştiren ve yok eden bir canavar doğurmuştur. İnsanın bu bencilce eylemi, hiçbir dahli olmadığı halde sadece gelecek yeni nesillerin değil, onunla bir ekosistemi paylaşan diğer varlıkların yaşam haklarını da elinden almıştır.
Günümüzde felsefesi yapılmaya başlanan ve insanoğlunun da bir parçası olduğu değişen bu ekosistem, çağımız tefekkürünün odak noktasına oturan hassas bir mesele olarak önemini koruyor. Öyle ki hemen her gün dünyanın başka yerlerinde paneller, sempozyumlar, açık oturumlar ve sair bilimsel toplantılara; makale, kitap, bildiri ve diğer bilimsel çalışmalar ekleniyor, haricinde çeşitli inisiyatifler tarafından düzenlenen çevreci eylemlere türlü bilim-sanat dallarından, alıcıları pasif konumdan kurtarmayı amaç edinen, performanslar eşlik ediyor.
İnsanın tüm varlıklara rağmen kurduğu hiyerarşiye ve bu kast sisteminin evrene verdiği tahribata bir başkaldırı olan çevreci eleştiriyse, tüm varlıkların en az insan kadar değerli ve lüzumlu olduğunu kabul eden, türlü kanallar yardımı ile de bu bilinci yaymaya çalışan özünde bir çevre hareketidir.
Derin ekoloji, bahsi geçen çevreci eylemin edebiyata bakan yüzü ile edebî mahsullerin salt evreni yansıtması ile ilgilenmez; aynı zamanda edebî olanın evrendeki her nesneye yüklediği farklı anlamlarla, bu nesnelerin değeri-değersizliği ile de ilgilenir. “Çevreci bilinç ile işe koşulan edebi ürünler dışında; mitler, destanlar, efsaneler, masallar hülasa Türk Halk Edebiyatı yaratmaları bu bağlamda kullanılabilir mi?” sorusuna cevap aranan bu çalışma özelinde Türkün kültür kodlarının en kadim örneklerinden olan Oğuz Kağan Destanı, ekoeleştirel bakış açısı ile incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Oğuz Kağan Destanı, Derin Ekoloji, doğa, hayvan, insan.

“ANIMAL AND HUMAN” IN TERMS OF DEEP ECOLOGY IN THE OGHUZ KAGAN EPIC

Öz

The reality of mankind's destruction of nature, driven by a perception of dominance and entitlement, is universally acknowledged. Driven by the aspiration for uniqueness and supremacy, humanity has bolstered its desire to exert dominion over both living and non-living entities, asserting the right to dictate the existing order in the universe according to its whims. This distorted mindset has birthed an anthropocentric, alienating, and destructive force. This self-centered behavior of humanity has not only deprived future generations of their right to life but has also infringed upon the rights of other beings within the shared ecosystem, despite their lack of involvement in these actions.
The evolving ecosystem, increasingly subjected to philosophical scrutiny today, encompasses humanity as an integral part and remains a sensitive issue central to contemporary reflection. Consequently, articles, books, papers, and other scientific works are continually being produced, while panels, symposiums, open sessions, and other scientific gatherings worldwide serve as platforms for discussion. Environmentalist initiatives organize actions accompanied by performances from diverse branches of science and art, aiming to liberate audiences from their passive roles in addressing environmental concerns.
Environmental criticism, serving as a rebellion against the hierarchical structure imposed by humanity upon all beings and the resultant harm inflicted upon the universe, fundamentally embodies an environmental movement that acknowledges the equal value and necessity of all beings. Through various channels, it endeavors to propagate this awareness, advocating for the intrinsic worth of all life forms.
Deep ecology transcends mere concern with the literary aspect of environmentalist action and the depiction of the universe in literary works. It delves into the various meanings ascribed to every object in the universe by literature, as well as the value and worthlessness attributed to these objects. In this study, which seeks to explore the question of whether Turkish Folk Literature creations, including myths, epics, legends, and fairy tales, can be utilized within an environmental context, the Oghuz Khan Epic is examined from an ecocritical perspective.

Anahtar Kelimeler

Oghuz Khan, Deep Ecology, Nature, Animal, Human

Kaynakça

• Aça, M. (2008). Mitten destana beden. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 1(2), 39-58.
• Alyılmaz, C. (2010). Türk kültürünün oluşumunda damgaların rolü. Türk Dünyası Mimarlık ve Şehircilik Kurultayı Bildirileri, 81-87, Ankara: Türkiye Belediyeler Birliği.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları’ndaki boğalar üzerine. Prof. Dr. Sadettin Özçelik Armağanı (ed.: Erdoğan Boz ve Fevzi Karademir), 72-86, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Arvas, A. (2012). Türk destanlarına yansıyan “göç olgusu”na genel bir bakış. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, Balkan Özel Sayısı-I, 215-226.
• Asimov, I. (2018). Yeryüzü ölüyor. (çev.: Ahmet Cemal), Cogito, 2, 37-41.
• Atsız, H. N. (1997). Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: İrfan Yayımcılık.
• Bang, W. - Rahmeti, G. R. (1970). Oğuz Kağan destanı. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Bayat, F. (2013). Oğuz destan dünyası Oğuznamelerin tarihî, mitolojik kökenleri ve teşekkülü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2023). Kadim Türklerin mitolojik hikâyeleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Birkan Akhan, E. (2019). Oğuznâmelerde orun ve ülüş paylaşımı. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 12(27), 564-579.
• Braidotti, R. (2018). İnsan sonrası. (çev.: Öznur Karakaş), İstanbul: Kolektif Kitap.
• Bütüner, Ş. (2021). Çevre bilinci oluşturmada Türk mitolojisinin rolü: Dede Korkut hikâyelerine ekoeleştirel bir yaklaşım. Türk Dünyası Araştırmaları, 129(255), 433-448.
• Chidester, D. (2021). Animizm. (çev.: Tuğba Aydoğan), Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 14(33), 427-433.
• Çelepi, M. S. (2020). Doğaya uyarlanma stratejisi olarak Orhun abidelerindeki Türk biyoetiği. Milli Folklor, 16(128), 5-18.
• Çelik, E. E. (2019). Yerkürelilerin ortak yaşamı mevcut ortaklıklar, yeni yaşamlar. Cogito, 93, 54-68.
• Çelik A.- Ortakçı A. (2019). Ekoeleştiri folklor ve edebiyat incelemeleri. Ankara: Kömen Yayınları. Çeribaş, M. (2021). Türk kültüründe kut inancı ve kut aktarma yolları. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 14(36), 1185-1206.
• Çobanoğlu, Ö. (2011). Türk dünyası epik destan geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları. Çubukçu, İ. A. (1987). Türk-İslâm kültürü üzerine araştırmalar ve görüşler. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Dobson, A. (2017). Ekolojizm. (çev.: Cengiz Yücel), İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi.
• Ebulgazi Bahadır Han. (1974). Şecere-i Terâkime (Türklerin soy kütüğü). (hzl.: Muharrem Ergin), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Elçin, Ş. (1993). Türk edebiyatında tabiat. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Ercilasun, A. B. (2007). Makaleler dil-destan-tarih-edebiyat. (hzl.: Ekrem Arıkoğlu), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2019). Nehir destan Oğuzname (Oguz bitig). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ergeç, Z. (2020). Oya Baydar'ın Köpekli Çocuklar Gecesi adlı romanı üzerine ekoeleştirel bir okuma. Söylem Filoloji Dergisi, 5(1), 176-189.
• Ergin, M. (2014). Dede Korkut kitabı - 1. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Garrard, G. (2017). Ekoeleştiri: ekoloji ve çevre üzerine kültürel tartışmalar. (çev.: Ertuğrul Genç). İstanbul: Kolektif Kitap.
• Gökalp, Z. (2007). Türk töresi. (hzl.: Yusuf Çotuksöken). Bütün eserleri - bir Ziya Gökalp kitaplar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 89-164.
• Gülensoy, T. (1989). Orhun’dan Anadolu’ya Türk tamgaları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Günay, Ü.; Güngör, H. (2009). Başlangıçlarından günümüze Türklerin dinî tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Güngör, H. (2013). Türk inanışlarında Tanrı ve Tanrıcılık. Bengü Bitig Dursun Yıldırım Armağanı. (ed.: Bülent Gül vd.), 361-364, Ankara: Öncü Kitap.
• Güven, M. (2003). Oğuz Kağan Destanı’nda hayvanlar. Milli Folklor, 15 (57), 82-91.
• Hitchcock, L. A. (2015). Kuramlar ve kuramcılar çağdaş düşüncede antik edebiyat. (çev.: Seda Pekşen), İstanbul: İletişim Yayınları.
• İnan, A. (1998). Makaleler ve incelemeler I. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kabak, T. (2018). Dadaloğlu’nun şiirlerine ekoeleştirel bir yaklaşım. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 11(21), 36-47.
• Kafesoğlu, İ. (2011). Türk millî kültürü. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Kalaycı, N. (2018). Hayvan: Tür mü birey mi?. Doğu Batı, 20 (82), 81-96.
• Kaplan, M. (1979). Oğuz Kağan destanı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaplan, M. (2006). Türk edebiyatı üzerine araştırmalar 1. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaplan, M. (2007). Türk Edebiyatı üzerine araştırmalar 3 - Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaya, C. (2011). Oğuz Kağan’ın öldürdüğü hayvan hakkında. Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu, (ed.: Yılmaz Yeşil), 77-80, Ankara: TÜRKSOY.
• Kaya, H. (2021). An ecocritical approach to the Book Of Dede Korkut and Beowulf. Milli Folklor, 17(130), 31-43.
• Koca, S. (2011). Oğuz Kağan destanının Türk kültür tarihi bakımından değeri. Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu, (ed.: Yılmaz Yeşil), 455-487, Ankara: TÜRKSOY.
• Köprülü, M. F. (1980). Türk edebiyatı tarihi. (hzl.: Orhan F. Köprülü-Nermin Pekin), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kurt, M. (2020). Ekolojik bir toplumun imkânı üzerine düşünmek: derin ekoloji ve toplumsal ekoloji, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi (Siyaset Bilimi) Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Küçük, A. - Tümer, G. - Küçük, M. A. (2009). Dinler tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Malçok, E. (2018). Geçmişten günümüze ekolojik kriz ve çözüm önerileri. Doğu Batı, 21(83), 143-166.
• MEB (1946). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Moldabay, T. - Azmuhanova, A. (2019). Eski Türklerin dini. (çev.: Hasan Kızıldağ), Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 12(27), 894-901.
• Nelson, E. S. (2019). Levinas ve Adorno: Bir doğa etiği olabilir mi?. (çev.: Ertürk Demirel), Cogito, 93, 85-111. Oppermann, S. (2012). Ekoeleştiri çevre ve edebiyat. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Ögel, B. (2014a). Türk mitolojisi I. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2014b). Türk mitolojisi II. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özer, M. (2017). Doğa etiği. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Özkartal, M. (2012). Türk destanlarında hayvan sembolizmine genel bir bakış (Dede Korkut kitabı’ndan örnekler). Milli Folklor, 24 (94), 58-71.
• Peksoy, E. (2018). İnsan, hayvan, taş: Nesne, nesne, nesne hayvan haklarına yeni bir bakış: Nesne yönelimli ontoloji. Doğu Batı, 20(82), 97-106.
• Peksoy, E. (2022). İnsan-sonrasından insan-dışına nesneler ve insanlar. RumeliDe Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 30, 1382-1395.
• Pelliot, P. (1995). Uygur yazısıyla yazılmış Uğuz Han Destanı üzerine. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rappaport, A. (2006). Ritüel. (çev. Kürşat Korkmaz). Halk Bilimde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1, (hzl.: Öcal Oğuz vd.), 299-308, Ankara: Geleneksel Yayınları.
• Roux, J. P. (2011). Türklerin ve Moğolların eski dini. (çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Somuncu, A. Ş. (2023). Çevreci bir âşık: Develili Ali Çatak’ın şiirlerine ekoeleştirel bir yaklaşım. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(37), 187-207.
• Şakacı, B. K.; Günesen, M. (2023). Derin ekoloji ve derin ekolojinin düşündürdükleri. Akademik Düşünce Dergisi, 8, 67-85.
• Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan önce Türklerde tek tanrı inancı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları - Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Toadvine, T. (2019). Arzunun önceliği ve ekolojik sonuçları. (çev.: Elif Çağatay), Cogito, 93, 113-127.
• Togan. Z. V. (1972). Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi-tercüme ve tahlili. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası.
• Ülken, H. Z. (2007). Türk tefekkür tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ünal, T. (1977). Türklüğün sembolü bozkurt. Konya: Millî Ülkü Yayınları.
• Vries, J. D. (2010). “Doğa mitolojileri” hakkında teoriler. (çev.: Gülten Küçükbasmacı), Halk Bilimde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, (hzl.: Öcal Oğuz - Selcan Gürçayır), 173-180. Ankara: Geleneksel Yayınları.
• Wallace, M. (2018). “Tuhaf bir ekoloji”: Doğasını bozduğumuz bir doğanın doğası. (çev.: Senem Demiralp), Doğu Batı, 21 (83), 181-198.
• Yalçın, F. (2019). Ekoeleştirel yaklaşımlar ve Buket Uzuner’in toprak romanında psiko-mitolojik bir yolculuk. Çağdaş Edebiyatın Kuramsal Seyri, (ed.: Aytaç Ören, Mümin Hakkıoğlu), 163-192, Ankara: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Yıldırım, D. (1998). Türk bitiği araştırma/inceleme yazıları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yolcu, M. A. - Aça, M. (2019). Geleneksel ekolojik bilgi ve folklor. Folklor/Edebiyat, 25(100), 861-871.