UYGUR TÜRKLERİNDE UĞURLAMA

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 46, 1070 - 1085, 23.06.2024

Neşe Erenoğlu

https://doi.org/10.12981/mahder.1473013

Öz

Tarihsel ve toplumsal gelişme süreci içinde toplum belleğindeki kayıtlardan hareketle gündelik iletişim rutinleri gerçekleşir. Bu iletişim rutinlerinde kullanılan kalıplar toplumdan topluma değişiklik gösterdiği gibi kişiler ve koşullar doğrultusunda farklı görünümlerle de ortaya çıkar. Uygur Türklerinde uğurlamalar çeşitli söz ve davranış kalıplarıyla yapılandırılmıştır. Uğurlamanın pek çok türü bulunmaktadır. Uğurlama, yalnızca bir canlının uğurlanmasıyla sınırlı değildir. Kimi zaman ölen kişi, kimi zaman başka bedene giren ruh, kimi zaman da kutsal bir ay uğurlanır. Çalışmamızda Uygur Türklerinin uğurlamalarda kullandıkları bu söz ve davranış kalıplarının ortaya konulması amaçlanmıştır. Uygur Türklerinde uğurlama uğurlama ile ilgili sözcükler, uğurlama sözleri ve durumlara özgü uğurlamalar olmak üzere üç ana başlık altında ele alınmıştır. Durumlara özgü uğurlamalar misafir uğurlama, yolcu uğurlama, evlenen kızı uğurlama, ölüm ile ilgili uğurlamalar (ölmek üzere olan kişiyi uğurlama, ölen kişiyi uğurlama), başka bedene giren ruhu uğurlama ve diğer uğurlamalar olmak üzere alt başlıklara ayrılarak incelenmiştir. Asker uğurlama, hacı uğurlama, Ramazan ayını uğurlama, ava giden kişiyi uğurlama gibi türler diğer uğurlamalar başlığı altında verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uygur, uğurlama, veda, iletişim, ayrılık

SENDOFF IN UYGHUR TURKS

Öz

In the process of historical and social development, daily communication routines occur based on the records in the social memory. The patterns used in these communication routines vary from society to society and also appear in different forms depending on people and circumstances. Among the Uyghur Turks, sendoffs are carried out with various words and behavioral patterns. There are many types of sendoffs. Sendoff is not limited to sending off just one living thing. Sometimes the deceased person, sometimes the soul entering another body, and sometimes a holy month are bid sendoff. Our study aims to reveal these words and behavioral patterns used by Uyghur Turks in sendoffs. Sendoff in Uyghur Turks is discussed under three main headings: words related to sendoff, sendoff words and sendoffs specific to situations. Sendoffs specific to situations have been examined under subheadings: guests sendoff, passengers sendoff, a daughter who is getting married sendoff, sendoffs related to death (the person who is about to die sendoff, the deceased sendoff), the soul entering another body sendoff, and other sendoffs. Types such as soldiers sendoff, pilgrims sendoff, the month of Ramadan sendoff, a person going hunting sendoff are given under the heading of other sendoffs.

Anahtar Kelimeler

Uyghur, sendoff, farewell, communication, separation

Kaynakça

• Abdulvahit Kaşgarlı, R. (2016). Çağdaş Uygur hikâyelerinden seçmeler. (ed.: Neşe Harbalioğlu), Ankara: Gazi.
• Abdurehim, R. (2006). Uyġurlarda Şamanizm. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Asim, G. (2014). Ökünüş. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken.
• Behram, C. (2006). Hékayilerdin tallanma. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Behram, C. (2012). Taġ cudunliri. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Çeribaş, M. (2007). Türklerde demirciler ve şamanlar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 42, 113-121.
• Çopani, M. E. (2007). Semender. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin anahatları. İstanbul: Kabalcı.
• Davut, R.-Muhpul, Y. (2011) Uyġur meşrep medeniyiti III. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı.
• Demirez, A. (2023). Yeni Uygur Türkçesinde kalıp sözler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erkut, Ö. A. (2012). Padiçi Vañ. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Genç, R. (1997). Türk inanışları ile millî geleneklerinde renkler ve sarı-kırmızı-yeşil. Erdem, 9(27), 1075-1110.
• Gömeç, S. (1998). Şamanizm ve eski Türk dini. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(4), 38-52.
• Gönel Sönmez, T. (2011). Rahman Abdurrehim’in “Uygurlarda Şamanizm” adlı eserinin halkbilimi açısından incelenmesi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Gönel Sönmez, T.-Köse, S. (2022). Uygur Türklerinde nezir çirağ ritüeli. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 17, 310-321.
• Habibulla, A. (2000). Uyġur etnografiyisi. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• İlkul, A. K. (1997). Çin-Türkistan hatıraları/Şanghay hatıraları. (haz.: Y. Gedikli). İstanbul: Ötüken.
• İmin, T. (2012). Lale. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İnayet, A. (2004). Uygur halk destanları I. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İnayet, A. (2009). Bugünkü Uygurlarda Şamanlık ve bir Şaman duası: Azâim koşıkı. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 2(3-4), 38-52.
• İnayet, A. (2013). Uygur Şamanları ve pratikleri üzerine. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1(1), 43-55.
• İsmayil Tarim, O. (2009). Uyġur ḫelk éġiz edebiyatı heḳḳide omumiy bayan. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• İsrail, H. (2010). Halide israil eserleri 1-keçmiş. Urumçi: Kaşgar Uygur Neşriyatı.
• Kadir, A. (2013). Ḫan koçisi. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Kamal, S. (2023). Ḳendek tatliḳ balam, saña aḳyol tileymen. Til-Edebiyat 4, (haz.: R. Abdulvahit Kaşgarlı), 88-89, İstanbul: Taklamakan Neşriyatı.
• Kerimiy, H. M. (2015). Sultan Abdureşidḫan. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Keskin, A. (2017). Türk kültüründe “selamlaşma” ve “vedalaşma” hakkında genel bir değerlendirme. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 43, 125-146.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (çev. İ. Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu. Niyaz, Y. (2006). Seskiniş. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Obulkasım, M. (2014). Şérin dorġa. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Öger, A. (2013). Uygur Türklerinde törenler ve bayramlar. Ankara: Grafiker.
• Öger, A.-İnayet, A. (2013). Uygur Türklerinde ölüm ile ilgili inanış ve âdetler. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1(2), 49-64.
• Ötkür, A. (1986). İz. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Ötkür, A. (1995). Oyġanġan zémin 1. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Rahman, A. (1996). Uygur folkloru. (çev. S. Yalçın-E. Emet). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Rahman, A. vd. (1996). Uyġur örp-adetliri. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Sabir, Z. (2009). İzdiniş 1. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Seidi, T. (2009). Baldur toziġan ġunçe. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı.
• Selçuk, A. (2005). Kültürlerarası iletişim açısından gündelik iletişim davranışları. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 1-17.
• Talip, A. (2009). Keç küzdiki şivirġan. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Tuğluk, Y. T. (2011), Kaide-yosunlirimiz. Urumçi: Kaşgar Uygur Neşriyatı, Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı.
• Turdi, E. (2005). Hayat şundaḳ. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı. Usluata, A. (1994). İletişim. Ankara: İletişim Yayınları.
• Yakup, Abliz vd. (1990). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti A-P. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yakup, Abliz vd. (1991). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti T-Ḫ. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yakup, Abliz vd. (1992). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti D-F. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yakup, Abliz vd. (1996). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti M-Ü. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yakup, Abliz vd. (1999). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti V-Y. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yunus, Tursun (1996). Melike Amannisa ḪANİM, Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.