STYLE DETERMINING ELEMENTS IN FOLK SONGS SUNG IN SÜMMANİ DIALECT

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 47, 1354 - 1373, 23.09.2024

Emre Düzenli

https://doi.org/10.12981/mahder.1461779

Öz

The aim of this study is to explain the structural features that constitute the style known as "Sümmani dialect" in Turkish folk music with an analytical approach. For this purpose; firstly, the definitions and explanations made in the sources on the subject were examined and folk songs sung in Sümmani dialect were identified. Then, the structural organization analysis of these works was carried out and conclusions were reached in light of the analysis findings. Within the scope of the analysis, the elements related to structure, meter, usûl and maqam used in the works were examined; îka structures showing the values of the syllables that make up the verse in the work were determined and findings revealing the relationship between these elements and îka were reached. For example, the verses of poems with the characteristic 11-syllable syllabic meter are often divided into three usûl cycles, and this division is mostly realized by using the same îka. The îka is used in harmony with a structure that is frequently encountered in these works and a certain melodic construct within this structure. In general, the first two verses of the stanza are woven with the melody of the period A1, while the third and fourth verses are repeated with various melodic differences and the same îka structure, forming the period A2. Then the third and fourth verses are repeated with a new melodic theme, resulting in the period B and the style-specific structure (A1A2B). Also the maqam structure, one of the important components of the analyzed style, is formed within the frame of motives characteristic to the aforementioned repertoire. As a result of the findings obtained within the scope of the study; in addition to the elements of structure, meter, usûl and maqam that determine the style in folk songs sung with Sümmani dialect, the determining and integrative role of îka has been revealed.

Anahtar Kelimeler

Sümmani Dialect, Form, Makam, Usul, İka

SÜMMANİ AĞZI İLE SÖYLENEN TÜRKÜLERDE ÜSLUP BELİRLEYİCİ UNSURLAR

Öz

Bu çalışmanın amacı, Türk halk müziğinde “Sümmani ağzı” olarak bilinen üslubu meydana getiren yapısal özellikleri, analitik bir yaklaşım ile ele alarak açıklamaktır. Bu amaç doğrultusunda; öncelikle konuya ilişkin kaynaklarda yapılan tanımlar ve açıklamalar incelenerek Sümmani ağzı ile söylenen türküler tespit edilmiştir. Ardından bu eserlerin yapısal organizasyon analizi gerçekleştirilmiş ve analiz sonucunda elde edilen bulgular ışığında sonuçlara ulaşılmıştır. Analiz kapsamında, eserlerde kullanılan yapı, vezin, usûl ve makama ilişkin unsurlar incelenmiş; dizeyi meydana getiren hecelerin eser içerisindeki değerlerini gösteren îka yapıları belirlenerek söz konusu unsurlar ile îka arasındaki ilişkiyi ortaya çıkaran bulgulara ulaşılmıştır. Örneğin, eserlerde karakteristik olarak kullanılan 11’li hece veznine sahip şiirlerin dizeleri, çoğunlukla üç usûl devrine taksim edilmekte ve bu taksimat büyük oranda aynı îka kullanılarak gerçekleştirilmektedir. Îka, söz konusu eserlerde sıkça karşılaşılan bir yapı ve bu yapı içerisindeki belli bir ezgi kurgusu ile uyum içerisinde kullanılmaktadır. Genel itibarıyla, kıtayı meydana getiren ilk iki dize A1 döneminin ezgisi ile örülmekte, üçüncü ve dördüncü dizeler ise çeşitli ezgisel farklılıklar ve aynı îka yapısı ile tekrarlanarak A2 dönemini oluşturmaktadır. Ardından üçüncü ve dördüncü dizelerin yeni bir ezgisel tema ile tekrarlanması neticesinde B dönemi ve üsluba has yapı (A1A2B) meydana gelmektedir. Ayrıca, incelenen üslubun önemli bileşenlerinden biri olan makamsal yapı, söz konusu repertuvar için karakteristik olan motifler çerçevesinde şekillenmektedir. Çalışma kapsamında elde edilen bulgular neticesinde; Sümmani ağzı ile söylenen türkülerde üslubu belirleyen yapı, vezin, usûl ve makama dair unsurlara ek olarak, îkanın belirleyici ve bütünleştirici rolü ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sümmani Ağzı, Form, Makam, Usûl, Îka

Kaynakça

• Aslan, F. (2007). Kars yöresi âşıklarının usta-çırak geleneği bakımından değerlendirilmesi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 36 (36), 41-77.
• Bayraktarkatal, M.E. - Güray, C. (2021). Makamın yapı taşı. Anadolu ve Komşu Coğrafyalarda Makam Müziği Atlası, C. II, (hzl.: C. Güray - M.S. Tokaç), 989-1027, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Boratav, P. N. (1969). 100 soruda Türk halk edebiyatı. İstanbul: Gerçek.
• Cömert, E. (2017). Millî kültür taşıyıcılığında usta malı çalıp söyleme geleneği temsilcisi olarak Âşık Veysel. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Doğan, A. (1999). Bayburtlu Celâlî Baba (hayatı, edebi şahsiyeti ve iiirleri). Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Duygulu, M. (2014). Türk halk müziği sözlüğü. İstanbul: Pan.
• Düzenli, E. (2012). Geleneksel Türk halk müziği eserlerinde ezgisel organizasyonların analizi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Düzenli, E. (2022). Türk halk müziğinde yapısal organizasyon analizi. Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktra Tezi.
• Düzenli, E. (2023). Yöresel icra ekseninde bağlama eğitimi. Türk Müziği (V. Cilt: Gelenekten Günümüze Müzik Eğitimi), (ed.: N.O. Levendoğlu), 95-119, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Erkal, A. (1998). Sümmani'nin aşık edebiyatına olan etkisi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 10, 129-137.
• Erkal, A. (2015). Âşık Sümmâni divanı. Erzurum: Erzurum Büyükşehir Belediyesi.
• Ersoy, İ. (2017). Üslup kavramına analitik bir bakış: Türkiye'de geleneksel müziklerde performans normları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (49), 302-314.
• Günaydın, E. (1998). Sümmani'nin hayatı ve tavrı. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Güray, C. (2023). Hüseynî'den doğan makamlar. Türk Müziği (II. Cilt: Ezgisel Organizasyonlar ve Makamlar), (ed.: C. Güray), 23-44, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Harmancı, A. B. (2011). Klasik Türk mûsikîsi'nde ika' kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Hodeir, A. (2007). Müzikte türler ve biçimler. (çev.: İ. Usmanbaş), İstanbul:Pan.
• İlhan, A. B. (2003). Klâsik Türk mûsikîsi 5 ilâ 10 zamanlı usûllerde usûl-aruz vezni ilişkisi. İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kaya, D. (2000). Âşık edebiyatı araştırmaları. İstanbul: Kitabevi.
• Kaya, D. (2009). Sivas'ta âşıklık geleneğinin bugünkü durumu. Cumhuriyet Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, (hzl.: İ. Ekinci), 1-12, Sivas: Sivas İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Möngü, E. (2019). Erzurum ili âşıklık geleneğinde kullanılan ezgi kalıpları-âşık makamları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Özarslan, M. (2001). Erzurum âşıklık geleneği. Ankara: Akçağ.
• Özarslan, M. (2017). Âşık Sümmanî ve Erzurum âşıklık geleneği. Hece Taşları (Aylık Şiir Dergisi), 24, 6-9.
• Özbek, M. (2014). Türk halk müziği el kitabı I terim sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Özdemir, E. (2013). Türkiye örneğinde âşıklarda müzik. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Pascall, R. (2001). Style. The new grove dictionary of music and musicians, vol. 24., (ed.: S. Sadie - J. Tyrell), 638-642, London: Macmillan.
• Rayman, H. (1991). Âşık Sümmânî (hayatı, edebî şahsiyeti, şiirleri ve şiirlerinin tahlili). Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Sadie, S. - Tyrrell, J. (2001a). Syllabic style. The New Grove Dictionary of Music And Musicians, vol. 24, (ed.: S. Sadie - J. Tyrell), 800, London: Macmillian.
• Sadie, S. - Tyrrell, J. (2001b). Neumatic style. The New Grove Dictionary of Music And Musicians, vol. 17, (ed.: S. Sadie - J. Tyrell), 791, London: Macmillian.
• Sakaoğlu, S. (2011). Âşık Sümmanî'nin bir koşması türküleşirken şiirlerine haksız müdahaleler. Yaşayan Âşık Sanatı Sempozyumu Bildirileri, (hzl.: M.Ö. Oğuz), 227-236, Ankara: Türk Halk Bilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi.
• Saluk, R. G. (2018). Günümüz âşık tarzı Türk şiir geleneğinde usta malı deyişler. Bilimin İzinde (Prof. Dr. Pakize Pervin Aytaç Armağanı), (ed.: R.G. Saluk), 345-355, Ankara: Berikan.
• Sümbüllü, H. T. (2015a). Aşıkların telinden Sümmani türküleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Sümbüllü, H. T. (2015b). Aşıklık geleneğinde kullanılan "makam" kavramı üzerine müzikal bir değerlendirme. Rast Müzikoloji Dergisi, 3 (2), 828-836.
• Şahin, H. İ. (2016). Âşıklık geleneğinde Sümmânî tesiri. Zeitschrift Für Die Welt Der Türken, 8 (1), 189-204.
• Şenel, S. (1992). Kastamonu yöresi âşık musikisi tür ve biçimleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanatta Yeterlik Tezi.
• Tan, N. (2013). Âşık Sümmânî'ye mal edilip haksız yere onu töhmet altında bırakan bazı şiirler. Kültür Evreni, 18, 35-46.
• Tuna, K. (2001). Erzurum türküleri ve nazariyatı. Ankara: Semih.
• Turhan, S. - Feyzi, A. (2021). Dârü'l Elhân halk müziği külliyatı. İstanbul: MSA.
• Tüfekçi, N. (1992). Âşıklarda müzik. Türk Halk Musikîsinde Çeşitli Görüşler, (hzl.: S. Turhan), 227-243, Ankara: Türk Tarih Kurumu.