TUVA TÜRKLERİNİN DESTANLARINDAN TAHTACI TÜRKMENLERİN ADETLERİNE: BAŞ YÜLÜME

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 48, 1857 - 1874, 26.12.2024

Hasan Kızıldağ

https://doi.org/10.12981/mahder.1535024

Öz

Tarihin arkaik devirlerinden modern devirlerine Türk kültürü, sürekli bir devinim ve devamlılık arz etmektedir. Altaylardan Anadolu’ya ve Balkanlara doğu-batı, kuzey-güney ekseninde farklı bölgelere göç etmiş olan Türkler, farklı dinlere ve mezheplere tabi olsalar bile kültürel bir bütünlük sergilerler. Bu sebeple kültürel unsurların takip ve tespitinin bu bakış açısıyla gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu kültürel birlikteliğin en önemli unsurlarından biri de geçiş dönemi uygulamalarındaki ortaklıklardır. Bu çalışmada Tuva Türkleriyle Anadolu’da yaşayan Tahtacı Türkmenlerin “baş yülüme” adı verilen uygulamaları karşılıklı olarak incelemeye tabi tutulmuştur. Tuva Türklerinin geçiş dönemi uygulamalarında yer alan ve Tuva destanlarına da yansıyan baş yülüme uygulamasının Tahtacı Türkmenlerce hangi şekillerde icra edildiği örneklerle ele alınmıştır. Çalışma kapsamında Tuva Türklerinin “baş yülüme” geleneğiyle Tahtacı Türkmenlerin dinî bir karaktere büründürdüğü uygulamanın pek çok benzerlik içerdiği tespit edilmiştir. Tuva destanlarından alınan örneklerin Tahtacı Türkmenlerden yapılan derlemelerle mukayesesi sonucunda bulunan unsurların, Türk kültürünün coğrafya ve din değişikliklerine rağmen bir süreklilik arz ettiğini göstermesi bakımından örnek teşkil edeceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Baş Yülüme, Tuva Türkleri, Tahtacı Türkmenler, Geçiş Dönemi Uygulamaları, Süreklilik

FROM THE EPICS OF THE TUVA TURKS TO THE CUSTOMS OF THE TAHTACI TURKMENS: BAŞ YÜLÜME

Öz

Turkish culture has been in motion and has been in continuity from the archaic times of history to modern times. Turks, who have migrated to different regions from Altai to Anatolia and the Balkans on the east-west, north-south axis, exhibit a cultural integrity even if they are subject to different religions and sects. For this reason, the monitoring and identification of cultural elements should be carried out from this perspective. One of the most important elements of this cultural unity is the commonalities in transition period practices. In this study, the practices called “baş yülüme/head shaving” of Tuva Turks and Tahtacı Turkmens living in Anatolia were mutually analyzed. The forms in which Tahtacı Turkmens perform the "baş yülüme" practice, which is included in the transitional period practices of Tuva Turks and reflected in Tuva epics, are discussed with examples. Within the scope of the study, it has been determined that the “baş yülüme” tradition of Tuva Turks and the practice of Tahtacı Turkmens, which has a religious character, have many similarities. It is thought that the elements found as a result of the comparison of the samples taken from Tuva epics with the compilations made from Tahtacı Turkmens will set an example in terms of showing that Turkish culture has a continuity despite the changes in geography and religion.

Anahtar Kelimeler

Baş Yülüme/Head Shawing, Tuvan Turks, Tahtacı Turkmens, Transition Period Practices, Continuity

Kaynakça

• Aça, M. (2017). Tıva kahramanlık destanlarında düşmanı saç örgüsünü keserek yok etme. International Conference: The West of The East, The East of The West. 63-70, Prague/Praha, Czech Republic.
• Arıkoğlu, E. (1997). Tuva cumhuriyeti, Tuva Türkleri. Yeni Türkiye-Türk Dünyası Özel Sayısı, 2(16), 1561-1569.
• Arıkoğlu, E. - Borbaanay, B. (2007). Tuva destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. - Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Asan, V. (2005). Tahtacı kimliği ve Tahtacı inanç merkezleri. Uluslar Arası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu I Bildiriler Kitabı, 203-215, Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Aydemir, A. (2012). Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t Türk’e göre ‘saç-sakal’ kültürü üzerine. Electronic Turkish Studies, 7(3), 329-350.
• Bayrak İşcanoğlu, İ. (2022). Kırgız halk kültüründe saç ve saçla ilgili uygulamalar, inanışlar. Kültür Araştırmaları Dergisi, 15, 288-299.
• Bozkurt, F. (2012). Türklerin dili. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çarıkçı, M. (1973). Balıkesir-Edremit ilçesi Çamcı köyünün sosyal ve etnografik araştırması, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Lisans Bitirme Tezi.
• Çıblak, N. (2005). Mersin Tahtacıları -halkbilimi araştırmaları-. Ankara: Ürün Yayınları.
• Duman, A. Z. - Taşçinten, H. (2020). Kazdağlarında bir Tahtacı köyü Doyran: Ritüel ve inanç pratikleri. Journal of Alevism-Bektashism Studies, 22, 239-334.
• Ercilasun, A. B. - Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud; Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergun, M. - Aça, M. (2004). Tıva kahramanlık destanları I. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergun, M. - Aça, M. (2005). Tıva kahramanlık destanları II. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gül, Z. (2002). Tahtacılarda gelenekler: Doğum ve çocukla ilgili âdet, uygulama ve törenler. Folklor/Akademi, 8(30), 347-358.
• Harva, U. (2015). Altay panteonu. (çev.: Ömer Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi. İnan, A. (1952). Müslüman Türklerde şamanizm kalıntıları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(4), 19-30.
• Kalafat, Y. (2001). Alanya yöresinde kilit-bağ-kitlenmek-bağlanmak. Erdem, 13(39), 589-598.
• Kalafat, Y. (2005). Balkan Türklerinde örneklerle halk inançlarında saç. BAL-TAM, Türklük Bilgisi, 2, 208-212.
• Kalafat, Y. (2010). Göklen Türkmenleri (Türkmenistan) halk inançlarındaki ölüm temasına dair bazı karşılaştırmalar. Türklük Bilimi Araştırmaları, 28, 219-229.
• Kalafat, Y. (2012). Altaylardan Anadolu’ya inanç göçü. Ankara: Berikan Yayınları.
• Каra-ool, Ç. A. (2013). Obryad pervoy strijki volos v tradisionnoy kulture Tuvinsev. Vestnik Cherepoveskogo gosudarstvennogo universiteta, 3(4 (53)), 34-36.
• Kızıldağ, F. (2020). Tahtakuşlar mahallesi’nde eski Türk inanç ve uygulamalarının izleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ölmez, M. (1996). Tuvalar ve Tuvaca. Çağdaş Türk Dili, 95, 10-17.
• Özbek, E. E. (2016). Tuva destanlarının söz varlığı. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Roux, J. P. (1999). Altay Türklerinde ölüm. (çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Selçuk, A. (2004). Tahtacıların doğum ile ilgili inanç ve uygulamalarına fenomenolojik bir yaklaşım. Türklük Bilimi Araştırmaları, 16, 163-180.
• Taş, E. (2020). Türk halk kültüründe “baş”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13(29), 87-108.
• Tavkul, U. (2003). Codex Cumanicus ve Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 15(1), 45-81.
• Vardan, N. (2018). Macaristan’daki Kumanların kültürel hayatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yeşil, H. (2001). Balıkesir İli Türkali köyü halkbilim ürünlerinin derlenmesi ve değerlendirilmesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yolcu, M. A. (2020). Kutsaldan ritüele Çanakkale Tahtacılarının geleneksel dünya görüşü. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Yolcu, M. A. - Dinç, M. (2018). Çanakkale yöresi halk kültürü. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Yörükan, Y. Z. (1998). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. (hzl.: Turhan Yörükan), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.