ÜÇ ÇAĞDAŞ ŞAİR: HAŞMET, KOCA RÂGIB PAŞA VE FITNAT HANIM DİVANLARINDA DEĞERLİ TAŞLAR

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 49, 297 - 320, 19.03.2025

Gülşah Gaye Fidan , Ceren Günönü

Öz

Değerli taşlar, ihtişamın, gösterişin, süsün yansıması olmasının yanı sıra şifaî etkileri olması yönüyle de yüzyıllardır insan hayatında önemli bir yer edinmiştir. Sosyal, kültürel ve ekonomik hayatta sıkça kullanılan bu taşlar özellikle sevgilinin güzelliğini tasvir aracı olmaları yönüyle edebî eserlerde sıkça zikredilmiştir. Klasik Türk edebiyatında da çeşitli benzetmelerle, mecazlarla veya doğrudan dile getirilerek kullanılmışlardır. Bu çalışmanın konusu 18. yüzyılın temsilcilerinden olan ve aralarında sıkı bir dostluk bulunan Haşmet, Koca Râgıb Paşa ve Fıtnat Hanım’ın divanlarında geçen değerli taşlardır. Adı geçen edebî şahsiyetlerin divanlarında billûr, cevher, dür, elmas firûze, la’l, mînâ, yakut ve zümrüt taşları tespit edilmiştir. Bu taşlar hakkında bilgi verilerek klasik Türk şiirinde kullanım şekilleri üzerinde durulmuştur. Şairler, bu taşları gerçek anlamlarında mühür, kadeh gibi eşyalar veya küpe, gerdanlık, yüzük gibi takılar olarak anmışlardır. Ancak özellikle mecazi anlamlı kullanımlarda, sevgilinin güzelliğini tasvir ederken ve âşığın duygularını anlatırken bu taşları mecazi anlamlarıyla kullanmışlar ve böylelikle etkili bir dil oluşturmuşlardır. Çalışmada bu üç çağdaş şairin divanlarından seçilen beyitler örneklendirilerek açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Değerli Taşlar, Haşmet, Koca Râgıb Paşa, Fıtnat Hanım

THREE CONTEMPORARY POETS: PRECİOUS STONES İN THE DİVANS OF HAŞMET, KOCA RÂGIB PAŞA AND FITNAT HANIM

Öz

Precious stones have occupied a significant place in human life for centuries, not only as a reflection of magnificence, ostentation, and ornamentation but also for their healing effects. These stones, frequently used in social, cultural, and economic life, have been particularly mentioned in literary works as a means of depicting the beauty of the beloved. They were also used in classicalTurkish literature with various similes, metaphors or directly expressed. The subject of this study is the precious stones mentioned in the divans of Haşmet, Koca Râgıb Pasha, and Fıtnat Hanım, representatives of the 18th century who shared a close friendship. In the literary works of the aforementioned personalities, crystal, gem, amber, diamond, turquoise, ruby, enamel, sapphire, and emerald stones have been identified. Information about these stones has been provided, focusing on their usage in classical Turkish poetry. Poets have referred to these stones as seals, cups, and objects of adornment like earrings, necklaces, and rings in their literal sense. However, especially in metaphorical usage, they have employed these stones with their figurative meanings, depicting the beauty of the beloved and expressing the emotions of the lover, thus creating an effective language. Selected verses from the divans of these three contemporary poets have been exemplified and explained in the study.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Precious stones, Haşmet, Koca Râgıb Pasha, Fıtnat Hanım

Kaynakça

• Akdeniz, S. - Avcı, T. (2017). Hazreti peygamber’i sanatla anlamak. Sakarya: Sakarya Üniversitesi ve Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sakarya Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Sakarya Kitaplığı Yayınları.
• Akün, Ö. F. (1996). Fıtnat Hanım. İslam Ansiklopedisi, C. 13, 39-46, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Arabacı, U. (2022). Orta çağ İslam dünyasında değerli taşlar: İnci, mercan, yâkût, yeşim taşı, fildişi, safir. Amasya: Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Arslan, S. (2021). Mezopotamya’da değerli taşlar ve kullanım alanları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Çeçen, H. (1996). Fıtnat Hanım hayatı, sanatı ve divanı (inceleme-metin). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Demirbağ, Ö. (1999). Koca Râgıb Paşa ve Divan-ı Râgıb. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Devellioğlu, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Günönü Önel, C. (2024). Üç çağdaş şair: Haşmet, Koca Râgıb Paşa ve Fıtnat Hanım divanlarında değerli taşlar ve madenler. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kılıç, Ö. S. (2016). XVIII. yüzyılda bir edebî muhit olarak Koca Râgıb Paşa konağı. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(4), 147-158.
• Kocabaş, H. (2006). Şifalı taşlarla sağlıklı yaşam. İstanbul: Mozaik Yayınları.
• Kutlar, F. S. (2005). Klâsik dönem metinlerinde değerli taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme. Ankara: Öncü Kitap.
• Kutlar, F. S. (2005). La’l. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C. 4, 229-230, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mengi, M. (2005). Eski Türk edebiyatı tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mermer, A. vd. (2018). Eski Türk edebiyatına giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Onay, A. T. (2009). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. İstanbul: H Yayınları.
• Pala, İ. (2004). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Şentürk, A. A. (2017). Cevher. Osmanlı şiiri kılavuzu, C. 2, 401-402, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi.
• Tanyu, H. (1968). Türklerde taşla ilgili inançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Toprak, Y. (2017). Kanûnî devri ihtişamının divan şiirine yansıması (Hayâlî, Bâkî ve Taşlıcalı Yahyâ divanlarında değerli taşlar). Mersin: Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Uludağ, S. (2001). Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ünalan, S. (2008). Değerli taşlar şifalı yönleri ve kullanım alanları. İstanbul: Birleşik Yayıncılık.
• Yılmaz, M. (2008). XVII. yüzyıl klasik Türk şiiri’nde değerli Taşlar. Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.