TATAR TÜRKÇESİNDE DUYGU PARÇACIKLARININ İŞLEVLERİ ÜZERİNE: BİT, İÇ, LE/LA, LEBASA/LABASA

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 51, 1591 - 1614, 28.09.2025

Gamze Çimen

https://doi.org/10.12981/mahder.1602327

Öz

Tatar Türkçesinde, sözlüksel ve dil bilgisel görevleri bakımından Türkiye Türkçesine her zaman doğrudan aktarılamayan bazı yapılar bulunmaktadır. Bu yapılar Tatar Türkçesinde parçacık (Tat. kisekçe) adıyla yardımcı sözlerin bir grubu olarak ele alınırlar. İşlevleri bakımından kendi içinde çeşitli şekillerde sınıflandırılan parçacıkların alt gruplarından biri bit, iç, lA ve lAbasa duygu parçacıklarından (Tat. emoşçiyonal’ kisekçeler) oluşur. Duygu parçacıkları esasen konuşur tarafından kurulan cümlede bildirilen haberi bir bütün olarak yahut yanında geldiği söz ya da söz grubunun anlamını kuvvetlendirmek, doğrulamak ya da onaylamak üzere kullanılır. Aslında parçacıklar kullanılmadan da kurulabilecek cümlelerde, parçacıkların kullanılmasıyla cümleye konuşurun duygularıyla ilgili birtakım bilgiler ilave edilir. Bu durumda duygu parçacıkları bağlam bağlantılı olarak işlevleri bakımından çeşitlenirler. Söz dizimsel yönden genellikle cümle sonunda yer alırlar ancak bazen belli bir yargıyı ya da nesneyi belirginleştirmek üzere cümlenin içinde veya başında yer alabilirler. Tatar Türkçesinde yardımcı sözlerin bir grubunu oluşturan ve işlevsel yönden bağlama göre çeşitlenen duygu parçacıkları başka bir dile aktarılırken her zaman sözlüksel ya da dil bilgisel olarak belirli, sabit söz birimler aracılığıyla doğrudan aktarılamayabilirler. Bazı durumlarda da söz konusu parçacıkların kullanımının Kazan Tatar Türkçesine özgü kullanım alanı olduğu anlaşılır. Dolayısıyla bu çalışmada duygu parçacıklarının işlevleri Kazan Tatar Türkçesi cümleler aracılığıyla tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tatar Türkçesi , Parçacık , “bit iç lA lAbasa” Parçacıkları , Duygu Parçacıkları , Yardımcı Söz

ON THE FUNCTIONS OF EMOTIONAL PARTICLES IN TATAR TURKISH: BIT, IÇ, LE/LA, LEBASA/LABASA

Öz

In Tatar Turkish, there are some structures that cannot be clearly transferred to Turkey Turkish in terms of their lexical and grammatical functions. These structures are considered as a group of auxiliary words in Tatar Turkish under the name particle (Tat. kisekçe). One of the subgroups of particles, which are also classified in various ways in terms of their functions, consists of the particles bit, iç, lA and lAbasa, which express emotions (Tat. emoşçiyonal' kisekçe). Emotional particles are used by the speaker mainly to reinforce, confirm or confirm the meaning of the word or phrase with which they are associated. In fact, in sentences that can be understood without the use of particles, a special subtlety of meaning appears with the use of particles. In this case, particles related to emotions diversify in terms of their functions depending on the context. Syntactically, they are usually placed at the end of a sentence, but sometimes they may be placed at the beginning or at the beginning of a sentence in order to emphasise a certain judgement or object. Particles related to emotions, which constitute a group of auxiliary words in Tatar Turkish and which vary functionally according to the context, may not always be transferred directly to another language through lexically or grammatically specific, fixed units. In some cases, it is understood that the use of these particles is specific to Kazan Tatar Turkish. In this respect, the functions of particles related to emotions were tried to be determined through sentences in Kazan Tatar Turkish.

Anahtar Kelimeler

Tatar Turkish , Particle , “bit iç lA lAbasa” Particles , Emotional Particles , Auxiliary Word

Kaynakça

• Abdullina R. R. vd. (2015-2022). Tatar télénéñ añlatmalı süzlégé (Tom I-VI). Kazan: Tatarstan Respublikası Fenner Akademiyasé G. İbrahimov Tél, Edebiyat hem Sengat’ İnstitutı (ТӘһСИ).
• Alparov, G. (2008). Saylanma ḫézmetler. Kazan: Megarif neşriyatı.
• Çağatay, S. (1978). Türk lehçeleri üzerine denemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Dietrich, A. P. (2002). Dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Dmitriyev, N. K. (1950). Başḳort télénéñ grammatikahı. Öfö.
• Eḫmetyanov, R. (2001). Tatar télénéñ kıskaça étimologik süzlégé. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Ganiyev, F. vd. (1997). Tatarça - törěkçe süzlěk. Kazan-Moskova: İnsan Neşriyatı.
• Grunina, E. A. (1991). İstoriçeskaya grammatika turetskogo yazıka (morfologiya). Moskva: İzdatel’stvo Moskovskogo universiteta.
• Ḫanbikova, Ş. S. - Safiullina, F. S. (2014). Tatar télénéñ sinonimnar süzlégé. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Hangildin, V. N. (1959). Tatar télé grammatikası. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Osmanov, M. M. (red.). (1966). Tatarsko-russkiy slovar / Tatarça-rusça süzlék. Moskva: İzdatel’stvo sovyetskaya entsiklopediya.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Safuillina, F. S. (1998). Tatarça-rusça tél bélémé terminnarı süzlégé. Kazan: Ḫetér Neşriyatı.
• Safuillina, F. S. (2001). Karmannıy tatarsko-russkiy i russko-tatarskiy slovar’ / Tatarça-rusça ḫem rusça-tatarca kése süzlégé. Kazan: TaRİḪ.
• Selimov, Ḫ. Ḫ. (2005). Tél gıylémé terminnarı süzlégé. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Şakirova, R. F. (red.). (1953). Tél bélémé buyınça terminnar ḫem eytélmeler süzlégé. Kazan: Tatgosizdat.
• Şvedova, N. F. (1960). Oçerki po sintaksisu russkoy razgovonoy reçi. M.: İzd-vo AN SSSR.
• Tagirovoy, F. İ. - Gaffarovoy, F. F. (red.). (2016). Russko-tatarskiy tolkovıy slovar’ lingvistiçeskih terminov. Kazan: İyali.
• Tumaşeva, D. (1978). Ḫezérgé tatar edebiy télé - morfologiya. Kazan: Kazan Universitatı Neşriyatı.
• Veliullina, Z. vd. (1972). Hezérgé tatar edebiy télé morfologiyesé. Kazan: RSFRS Megarif Ministrlıgı Kazan Devlet Pedagogiya İnstitutı.