Dini Özgürleşme mi, Dinden Özgürleşme mi? Locke ve Marx Momenti

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 846 - 866, 20.10.2025

Olkan Senemoğlu

https://doi.org/10.33712/mana.1767236

Öz

Bu makale, John Locke ve Karl Marx’ın din ve özgürlük kavramlarına ilişkin yaklaşımlarını karşılaştırmalı olarak incelemektedir. Locke, dini bireysel vicdanın bir alanı olarak değerlendirirken hoşgörüyü özgür toplumların temel ilkesi olarak görür; devletin dini alanlardan tamamen çekilmesini savunur. Marx ise dini, toplumsal yabancılaşmanın ve ekonomik sömürünün ideolojik bir tezahürü olarak değerlendirir; ona göre gerçek özgürlük, yalnızca dinin değil, dinin ortaya çıkmasına neden olan maddi-toplumsal koşulların dönüşümüyle mümkündür. Makale, bu iki yaklaşımı "dini özgürleşme" (Locke) ve "dinden özgürleşme" (Marx) ikiliği üzerinden tartışmakta, modern seküler toplumlarda din-devlet-birey ilişkilerinin nasıl yapılandırılması gerektiği üzerine eleştirel bir tartışma yürütmektedir. Locke’un birey merkezli özgürlük anlayışı, dinin ideolojik boyutunu göz ardı etme riskini taşırken; Marx’ın yapısal dönüşüm perspektifi ise bireyin inanç alanındaki öznelliğini aşırı genelleştirme tehlikesi barındırır. Locke’un birey merkezli ve akılcı özgürlük anlayışının sınırlılıkları ile Marx’ın yapısal dönüşüm perspektifinin güncel geçerliliği bu çerçevede sorgulanmaktadır. Çalışmada birincil kaynaklara dayalı analiz yöntemi benimsenmiş ve düşünürlerin özgürlük, din, devlet ve ideoloji eksenindeki kuramsal çerçeveleri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Locke , Marx , Dini Özgürleşme , Dinden Özgürleşme , Devlet

Etik Beyan

Bu makale Araştırma ve Yayın Etiğine uygundur. Beyan edilecek herhangi bir çıkar çatışması yoktur. Araştırmanın ortaya konulmasında herhangi bir mali destek alınmamıştır. Makale yazım ve intihal/benzerlik açısından kontrol edilmiştir. Makale, “en az iki dış hakem” ve “çift taraflı körleme” yöntemi ile değerlendirilmiştir. Makalede kullanılan ölçek için yazar tarafından ölçeğin orjinal sahibinden izin alındığı beyan edilmiştir. Yazar, dergiye imzalı “Telif Devir Formu” belgesi göndermiştir. Mevcut çalışma için mevzuat gereği etik izni alınmaya ihtiyaç yoktur. Bu konuda yazarlar tarafından dergiye “Etik İznine Gerek Olmadığına Dair Beyan Formu” gönderilmiştir. Yazar, çalışmanın tüm bölümlerine ve aşamalarına tek başına katkıda bulunmuştur.

Destekleyen Kurum

Araştırmanın ortaya konulmasında herhangi bir mali destek alınmamıştır.

Religious Emancipation or Emancipation from Religion? Locke and Marx Moment

Öz

This article offers a comparative analysis of John Locke and Karl Marx’s approaches to the concepts of religion and freedom. Locke conceives religion as a matter of individual conscience and regards tolerance as a foundational principle of free societies; he advocates for the complete withdrawal of the state from religious affairs. Marx, on the other hand, interprets religion as an ideological expression of social alienation and economic exploitation; for him, genuine freedom is possible only through the transformation of the material and social conditions that give rise to religion itself. The article frames these contrasting perspectives through the duality of “religious emancipation” (Locke) and “emancipation from religion” (Marx), and critically discusses how the relationship between religion, state, and individual should be structured in modern secular societies. Locke’s individual-centered conception of freedom risks overlooking the ideological dimension of religion, while Marx’s structural perspective risks overgeneralizing the subjective nature of individual belief. The study adopts a primary-source-based analytical method and compares the theoretical frameworks of both thinkers in relation to freedom, religion, the state, and ideology.

Anahtar Kelimeler

Locke , Marx , Religious Emancipation , Emancipation from Religion , State

Etik Beyan

This paper complies with Research and Publication Ethics, has no conflict of interest to declare, and has received no financial support. The article has been checked for spelling and plagiarism/similarity. The article was evaluated by "at least two external referees" and "double blinding" method. For the scale used in the article, it is declared by the author that permission was obtained from the original owner of the scale. The author sent a signed "Copyright Transfer Form" to the journal. There is no need to obtain ethical permission for the current study as per the legislation. The "Declaration Form Regarding No Ethics Permission Required" was sent to the journal by the authors on this subject. The author contributed to all sections and stages of the study alone.

Destekleyen Kurum

No financial support was received for the conduct of the research.

Kaynakça

• ASAD, Talal (2003), Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity, Stanford University Press, Stanford.
• ASHCRAFT, Richard (1986), Revolutionary Politics and Locke’s Two Treatises of Government, Princeton University Press, Princeton.
• BARBIER, Maurice (1999), Modern Batı Düşüncesinde Din ve Siyaset (Çev. Ömer Gözel), Kaknüs Yayınları, İstanbul.
• BBC NEWS (2011), “The Islamic Veil Across Europe”, BBC Kurumsal Web Sayfası (E-Haber), https://www.bbc.com/news/world-europe-13038095 (Erişim Tarihi: 29.05.2025).
• CNN (2018), “Inoculate Yourself with the Word of God: How Religion Can Limit Medical Treatment”, CNN Kurumsal Web Sayfası (E-Haber), https://edition.cnn.com/2018/02/07/health/religion-medical-treatment/index.html (Erişim Tarihi: 29.05.2025).
• ÇARKOĞLU, Ali ve TOPRAK, Binnaz (2006), Değişen Türkiye'de Din, Toplum ve Siyaset, TESEV Yayınları, İstanbul.
• DUNN, John (1969), The Political Thought of John Locke, Cambridge University Press, Cambridge.
• EAGLETON, Terry (1976), Criticism and Ideology: A Study in Marxist Literary Theory, Verso Publisher, London.
• EURONEWS (2022), “Putin'i Destekleyen Rus Patriğin Ukrayna İşgalini 'Haçlı Seferi' Olarak Görmesi Ortodoksları Böldü”, Euronews (E-Haber), https://tr.euronews.com/2022/03/14/putin-i-destekleyen-rus-patrigin-ukrayna-isgalini-hacl-seferi-olarak-gormesi-ortodokslar-b (Erişim Tarihi: 29.05.2025).
• FEUERBACH, Ludwig (2008), Hıristiyanlığın Özü (Çev. Oğuz Özügül), Say Yayınları, İstanbul.
• FEUERBACH, Ludwig (2012), Geleceğin Felsefesi (Çev. Oğuz Özügül), Say Yayınları, İstanbul, 3. Baskı.
• FORSTER, Greg (2005), John Locke’s Politics of Moral Consensus, Cambridge University Press, Cambridge.
• LEITER, Brian (2008), “Why Tolerate Religion?”, Constitutional Commentary, S.25(1), ss.1–27.
• LOCKE, John (1689), “A Letter Concerning Toleration”, The Founders' Constitution (Ed. Philip B. Kurland, Ralp Lerner), University of Chicago Press, Chicago.
• LOCKE, John (1690/1999), An Essay Concerning Human Understanding (Ed. Peter H. Nidditch), Clarendon Press, Oxford.
• LOCKE, John (1824), “Mr. Locke’s Reply to the Bishop of Worcester’s Answer to His Second Letter”, The Works of John Locke: In Nine Volumes (Ed. Thomas Tegg), C.IV, Thomas Tegg Publisher, London, ss.94-96 (Orijinal çalışma 1697).
• LOCKE, John (1967), Two Treatises of Government (Ed. Peter Laslett), Cambridge University Press, Cambridge, 2. Baskı.
• LOCKE, John (2012), Hoşgörü Üstüne Bir Mektup (Çev. Mehmet Yürüşen), Liberte Yayınları, Ankara, 5. Baskı.
• LOCKE, John (2021), The Reasonableness of Christianity, and A Discourse of Miracles (Ed. Ian T. Ramsey), Stanford University Press, Stanford.
• LÖWITH, Karl (1964), From Hegel to Nietzsche: The Revolution in Nineteenth Century Thought, Columbia University Press, New York.
• MAHMOOD, Saba (2005), Politics of Piety: The Islamic Revival and the Feminist Subject, Princeton University Press, Princeton.
• MARX, Karl (2009), Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi (Çev. Kenan Somer), Sol Yayınları, Ankara.
• MARX, Karl (2011), Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi (Çev. Mehmet Selik, Nail Satlıgan), Yordam Kitap, İstanbul, C.1.
• MARX, Karl (2013), 1844 El Yazmaları (Çev. Murat Belge), Birikim Yayınları, İstanbul, 8. Baskı.
• MARX, Karl (2014), Yahudi Sorunu (Çev. Muzaffer İlhan Erdost), Sol Yayınları, Ankara, 5. Baskı.
• MENDUS, Susan (1989), Toleration and the Limits of Liberalism, Humanities Press International, New Jersey.
• MILLS, R. J. W. (2021), “Locke Against Innatism”, The Religious Innatism Debate in Early Modern Britain: Intellectual Change Beyond Locke, Springer Publisher, Cham, ss.65–90.
• MOSLEM, Mehdi (2024), “Wavering Theocratic Ideology and the Politicization of Shia Identity”, Contemporary Southeast Asia, S.46(1), ss.89–115.
• NUMAO, Kei (John Kay) (2013), “Locke on Atheism”, History of Political Thought, S.34, ss.252–272.
• PARKER, Kim Ian (2004), The Biblical Politics of John Locke, Wilfrid Laurier University Press, Ontario.
• PRITCHARD, Elizabeth A. (2014), Religion in Public: Locke’s Political Theology, Stanford University Press, Stanford.
• SHIMOKAWA, Koji ve ANSTEY, Peter R. (2021), Locke on Knowledge, Politics and Religion, Bloomsbury Academic Press, London.
• TAKEI, Keisuke (2021), “Salvation and Reasonableness in Locke’s Reasonableness of Christianity”, Locke on Knowledge, Politics and Religion (Ed. Kiyoshi Shimokawa, Peter R. Anstey), Bloomsbury Academic Press, London, ss.189–213.
• TAYLOR, Charles (2007), A Secular Age, Belknap Press, Cambridge.
• WALDRON, Jeremy (2002), God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke’s Political Thought, Cambridge University Press, Cambridge.
• WALZER, Michael (1998), Hoşgörü Üzerine (Çev. Ahmet Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• WEBER, Max (2011), Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (Çev. Mehmet Köktürk), Bilgesu Yayıncılık, Ankara.