İsrâiliyata Alternatif Yorum Denemeleri: et-Tahrîr ve’t-Tenvîr Örneği

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 187 - 216, 30.06.2022

Mustafa Yıldız

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1065118

Öz

Başta Yahudilik ve Hıristiyanlık olmak üzere diğer din ve kültürlerden İslam’a aktarılmış rivayet malzemesi olan İsrâiliyat, on dört asırlık İslam tarihi boyunca özellikle tefsir disiplini çerçevesinde tartışılan konulardan biri olmuştur. Bu rivayetler erken dönem tefsirlerinde normatif bir değerlendirmeye tabi tutulmaksızın bilgi kaynaklarından biri olarak kullanılırken klasik tefsirlerde ağırlıklı olarak isnadının zayıflığına vurgu yapılarak tenkit edilmeye başlanmıştır. Çağdaş döneme gelindiğinde Batı menşeli pozitivizm, rasyonalizm ve tarihsel eleştiricilik gibi fikrî akımların ve oryantalistik iddiaların etkisiyle İsrâiliyat, gerçekliği olmayan, hayali, mitolojik ve hurafelerle karışık hikâye türü anlatımlar olarak değerlendirilerek daha ziyade içerik açısından tenkit edilmiştir. Bu tenkitler neticesinde hem İsrâiliyata mesafe konulmaya çalışılmış hem de ona alternatifler aranmıştır. Çağdaş dönem tefsirlerinde İsrâiliyatın en güçlü alternatifi olarak Kitab-ı Mukaddes’e müracaat edilmiş olsa da bu durum birçok tartışmaya kapı aralamış, ondan başka alternatifler üzerinde durulmuştur. Sözü edilen bu hususlar, Tunuslu âlim Tâhir b. Âşûr’un (1879-1973) et-Tahrîr ve’t-Tenvîr isimli tefsiri için de geçerlidir. Bu tefsirin önemli bir özelliği, İsrâilî rivayetlere belli kriterler çerçevesinde olumlu yaklaşmış olunsa da genellikle tenkit etmiş olmasıdır. Müellif, eserinde mümkün mertebe İsrâilî rivayetlere iltifat etmeyip onlara alternatifler geliştirmiştir. Bu alternatifler arasından Kitab-ı Mukaddes nakillerine öncelik vermiş olmakla birlikte bununla yetinmemiş başka alternatiflere de yönelmiştir. Bu çalışmada İbn Âşûr’un yer yer İsrâiliyata alternatif olarak kullandığı, metin merkezli yorumlama, sosyo-psikolojik yorumlama ve öngörülere dayalı yorumlama yöntemleri üzerinde durulmuştur. Müellifin bu yolla İsrâiliyata kıyasla daha sağlam ve tartışma zemininden uzak yöntemler geliştirdiği ve bu yöntemleri başarılı bir şekilde kullandığı görülmüştür. Bu yöntemlerin Kur’an kıssalarında dakik bir şekilde kullanılması halinde İsrâiliyata önemli birer alternatif olabilecekleri kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İsrâiliyat, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tâhir b. Âşûr, Kur’an kıssaları.

Attempts of Commentary Alternatıve to İsrā’iliyyat: The Example Of al- Tahrīr wa’t-Tanwīr

Öz

İsrā’iliyyat which is the narration material passed on to Islam from other religions and cultures, primarily Judaism and Christianity has been one of the topics discussed especially within the frame of tafsir discipline throughout the fourteen centuries of Islamic history. While these narrations were used as one of the sources of information without being subjected to a normative evaluation in the early day tafsirs, they have been started to be criticized emphasizing mainly on the weakness of their imputation in the classical tafsirs. When it was reached to the modern era, with the effect of movements of thoughts such as Western originated positivism, rationalism, and historical criticism, and orientalist allegations. İsrā’iliyyat has been criticized rather content-wise, reviewed as unreal, imaginary, mythological story-type narrations mixed with superstitions. As a result of these criticisms, both a distance has been kept from İsrā’iliyyat and also alternatives to it have been pursued. Although in the modern-day tafsirs, it has been consulted to the Bible as the strongest alternative to İsrā’iliyyat, this situation has made way for many debates, and it has dwelled on other alternatives than that. These points mentioned are valid for Tunisian scholar Tāhir İbn ʿĀshūr’s (1879-1973) tafsir named al-Tahrīr wa’t-Tanwīr, too. An important feature of this tafsir is that although it has been looked kindly upon İsrā’ili narrations within the frame of certain criteria, it has been criticized in general. The writer has developed alternatives to İsrā’ili narrations without complimenting them as much as possible. Among these alternatives, while he prioritized the Bible narrations, he didn’t settle for this and he headed for other alternatives, too. In this study, it has been emphasized on methods of text-centered commentary, socio-psychologic commentary, and foresight-based commentary, which İbn ʿĀshūr used as an alternative to İsrā’iliyyat from time to time. It has been seen that the writer developed stronger and farther-from-a-debate-ground methods compared to İsrā’iliyyat and used these methods successfully in this way. It has come to the conclusion that in the case of these methods being used in Qura’ân parables accurately, they can be an important alternative to İsrā’iliyyat.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, İsrā’iliyyat, al-Tahrīr wa’t-Tanwīr, Tāhir İbn ʿĀshūr, Parables (qissa).

Kaynakça

• Aydın, İsmail. “Meâni’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/207-209. Ankara: TDV Yanınları, 3. Baskı, 2019.
• Begavî, Ferrâ. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Abdürrazzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/1999.
• Birışık, Abdulhamit. “İsrâiliyat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/199-202. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Büyük, Enes. "Tefsirde İsrâiliyyâta Dair Bazı Tespit ve İddiaların Değerlendirilmesi". Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 765-785.
• Cüceloğlu, Doğan. İletişim Donanımları. İstabul: Remzi Kitabevi, 59. Basım, 2019.
• Çelebi, İlyas. “Mu‛tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/391-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Döner, Ertuğrul. Tefsirde İsrâiliyyâtın Kaynak ve Bilgi Değeri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Düzgün, Şaban Ali. Seyyid Ahmed Han ve Entelektüel Modernizmi. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî. Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Celil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Ebû Şehbe, Muhammed. el-İsrâîliyyât ve’l-mevdûât fî kütübi’t-tefsîr. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 4. Basım, ts.
• Evliyaoğlu, Gökhan. İletişim Psikolojisi Psikolojik İletişim. Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1987.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. Kur’an’da Anlatım Sanatı el-Fennu’l-Kasasî. çev. Şaban Karataş. Ankara Ankara Okulu Yayınları, 2017. Basım, 2017.
• Hamidullah, Muhammed. “İslâmî İlimlerde İsrâiliyyât Yâhut Gayri İslâmî Menşeli Rivayetler”. çev. İbrahim Canan. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 2 (1977), 295-319. Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. Ankara: Yeni Şafak, 2003.
• Hatiboğlu, İbrahim. “İsrâiliyat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/195-199. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-te’vil fî meâni’t-tenzîl. thk. Muhammed Ali Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillâhi’l-azîz. thk. Bilhâc b. Saîd Şerîfî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
• Hıdır, Özcan. “Oryantalizmin Günümüzde İslâmî Metinleri (Kur’an ve Sünnet) “Yeniden Okuma”daki Düşünsel ve Metodolojik Etkisi”. Dinî ve Felsefî Metinler Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama Sempozyumu. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 1/11-26. İstanbul: Ege Basım, 2012.
• Hûlî, Emîn. Arap-İslam Kültüründe Yenilikçi Yaklaşımlar. çev. Emrullah İşler-Mehmet Hakkı Suçin. Ankara: Kitâbiyât, 2006.
• Günay, İlhami. "Kur'ân-ı Kerîm'de Gençlerin Duygu Gelişimi ve Eğitimi". Turkish Studies 10/2 (2015), 435-460.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsiru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri kitâbi’l-azîz. nşr. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî. 6 Cilt. Beyrut: 1422/2001.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed er-Râzî. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-azîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetu Nezzâr, 3. Basım, 1419/1998.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. çev. Halil Kendir. 2 Cilt. Ankara: Yeni Şafak, 2004.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tîybe, 1420/1999.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mukaddime fî usûli’t-tefsir. Beyrut: Dârü Mektebetü’l-Hayât, 1490/1980.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzâk Muhdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422/2001.
• İbnü’l-Arabî, Ebu Bekir. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdülkâdir Ata. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Basım, 2016.
• Kara, İsmail. Din İle Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Kaplan, Abdurrahim. Bikâî'nin Nazmü'd-Dürer'inde İsrâîliyyât. ed. Hüseyin Kahraman, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’ın Psikolojik Tefsiri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2011), 1-47. Kaya, Aykut. “Arkeolojik Çalışmaların Çağdaş Kur’ân Tefsirine Yansıması: Nûh Tufanı Örneği”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (Haziran 2021), 53-68.
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyat Eleştirisi. Ankara: İsam Yayınları, 2018.
• Kılıç, Sadık. Mitoloji Kitâb-ı Mukaddes ve Kur’ân-ı Kerîm. İzmir: Nil Yayınları, 1993.
• Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil). çev. Kitabı Mukaddes Şirketi. İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2016.
• Koçyiğit, Hikmet. Mekkî Ayetlerde Sosyolojik Unsurlar. İstanbul: Pınar Yanınları, 2013.
• Koçyiğit, Hikmet. “Çağdaş Dönemde Müfessirin Halka Ulaşma Çabalarının Tefsire Etkisi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/1 (2017), 47-72. Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‛ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrahim Etfayyiş. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Kuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzin. Letâifü’l-işârât. thk. İbrâhim Besyûnî. 3 Cilt. Mısır: el-Heyetu’l-Mısriyyetu-li’l-Kitâb, 3. Basım, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdulmaksud b. Abdurrahman. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-İlmiyye, ts.
• Mekkî, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye fî ilmi meâni’l-Kurʾân ve tefsîrihî ve ahkâmihî ve cümelin min fünûni ulûmih. thk. Heyet. 13 Cilt. y.y.: Mecmûatu Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sunne, 1429/2008.
• Mevdûdî, Seyyid Ebu’l Alâ. Tefhîmü’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayanî vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Mukâtil, b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud Şahhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâs, 1423/2002.
• Na‛nâa, Remzi. el-İsrâîliyyât ve eseruhâ fî kütübi’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1970.
• Nâfi‛, Beşîr M. “Tâhir b. Âşûr: Tefsir Çalışması Özelinde Modern Reformcu Bir Âlimin Kariyer ve Düşünce Dünyası”. çev. Hayati Sakallıoğlu. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (2012), 247-276.
• Nîsâbûrî, Nizâmeddin. Garâibü’l-Kur’ân ve regâibü’l-Furkân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Nurnâcihân, b. Ca‛fer. “Murtekezât fî menhec eş-şeyh Muhammed Tâhir b. Âşûr fî tefsir et-tahrîr ve’t-tenvîr”. Maâlim el-Kur’ân ve’s-Sunne 6 (2010), 83-114. Okuyan, Mehmet. Kur’an Meal-Tefsir. ed. Ahmet Selim Okuyan, İstanbul: Melisa, 2021.
• Paçacı, Mehmet. “Oryantalizm ve Çağdaş İslamcı Söylem”. İslâmiyât 4 (2001), 91-110. Paçacı, Mehmet. “Klasik Tefsir Neydi?”. İslâmî İlimler Dergisi 1 (Bahar 2007), 7-20. Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Rızâ, Reşîd. Tefsîru’l-Kur’âni’l-hakîm -Tefsîru’l-menâr-. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1411/1990.
• Sa‛lebî, Ebû İshâk. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebu Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• San’ânî, Abdürrezzâk. Tefsîru Abdurrezzâk. thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetü’s-sâvî alâ Tefsîri’l-Celâleyn. ed. Muhammed Sıdî el-Attâr, 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431/2010.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer. Tefsîrü’l-Kurʾân. thk. Yasir b. İbrahim. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Tefsîru Ebi’l-Leys. thk. Ali Muhammed Muavvid-Adil Ahmed Abdulmevcud. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Slattery, Martin. Sosyolojide Temel Fikirler. ed. Ümit Tatlıcan, çev. Özlem Balkız vd. Ankara: Sentez Yayıncılık, 9. Basım, 2017.
• Şimşek, İbrahim Halil. “Kur’an’da Yer Alan Lider Tiplerine Sosyolojik Bir Yaklaşım”. Sosyolojik Kur’an Okumaları -II-. ed. Güngör Özcan. 2/91-123. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2020.
• Şimşek, M. Sait. Kur’an Kıssalarına Giriş. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Taberî, Muhammed İbn Cerîr. Câmiu‛l-beyân fî te’vîli’l-Kurân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tottoli, Roberto. “İslamî Literatürde İsrâîliyyât Teriminin Kökeni ve Kullanımı”. çev. Mesut Kaya. Marife 2 (2010), 201-215.
• Weber, Max. Sosyoloji Yazıları. çev. Taha Parla. İstanbul: Hürrüyet Vakfı Yayınları, 3. Basım, 1993.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İsrâîliyyât fi’t-tefsîr ve’l-hadîs. Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakâıkı ğavâmıdı’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407/1987.