Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukukundaki Gelişmeler Bağlamında Kânûn-ı Esasî’nin Milli/ İslam Hukuku Kaynaklı Olup Olmaması Meselesi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 153 - 180, 30.06.2024

Hüseyin Karayaka

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1457775

Öz

Kurulduğu günden beri İslam hukukunu uygulayan Osmanlı devleti, süreç içerisinde zamanın gerektirdiği düzenlemeleri yapmaktan geri durmamıştır. Osmanlı’da İslam hukukçularının fıkıh usulünün esasları doğrultusunda şer‘î kaynaklara dayanarak ürettikleri hukuka şer‘î hukuk, devlet başkanlarının fermanlarıyla oluşup kanunnâme adıyla yürürlüğe giren hukuka da örfi hukuk adı verilmiştir. Osmanlı’da yerleşmiş bu kanunnâme geleneğine rağmen Tanzimat dönemine kadar bir hukuk dalının bütününü içine alan bir kanunlaştırma faaliyeti olmamıştır. Tanzimat’tan sonra bir taraftan şer‘î ve örfî hukuktan oluşan milli hukuk tedvin edilirken diğer taraftan bazı batılı kanunlar iktibas edilmiştir. Böylece hukukta bir ikilik meydana gelmiş ve Türk hukuk tarihinde yeni bir dönem başlamıştır. Biz bu makalemizde bu dönemde hazırlanan Kânûn-ı Esâsî’yi kaynak açısından ele alıp inceleyeceğiz. Bu çalışma ile çoğunluk tarafından Türk hukukunda ilk yazılı anayasa olarak kabul edilen Kânûn-ı Esâsî’nin ne derece Milli/İslam hukuku kaynaklı olduğunu ortaya koymayı hedeflemekteyiz. Önce “Kânûn-ı Esâsî’nin Hazırlanması” başlığı altında hazırlık aşamasındaki fikri ve siyasi süreçleri, ilanı sırasındaki gelişmeleri, hukuki mahiyeti ve muhtevasının ne olduğunu ifade edeceğiz. Sonra da “Kânûn-ı Esâsî’nin Milli/İslam Hukuku Kaynaklı Oluşu Meselesi” başlığı altında hazırlık aşamasındaki tartışmaları, tasarılarda ve kabul edilen metinde ulemanın katkısının olup olmadığını ortaya koymaya çalışacağız. Sonuç olarak bu anayasada yeni bazı kural ve kurumlar ilave edilmekle birlikte Osmanlı Devleti’nin başından beri var olan siyasî ve hukukî yapısının temel esaslarıyla korunduğu görülmektedir diyebiliriz. Bu haliyle Kânûn-ı Esâsî’nin, sadece Milli/İslam hukuku kaynaklı olmayıp karma usulle hazırlandığını söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Hukuku, Tanzimat, Meşrutiyet, Kanûn-ı Esâsî

The Issue of Whether the Qānūn-e Asāsī is Based on National/Islamic Law in the Context of Developments in Ottoman Law after Tanzīmāt

Öz

ABSTRACT
The Ottoman Empire, which has been applying Islamic law since the day it was founded, did not refrain from making the necessary regulations in the process. In the Ottoman Empire, the law produced by Islamic jurists in line with the principles of fiqh was called sharia law, and the law that was formed by the decrees of the heads of state and came into force under the name of “kanunnâme” was called customary law. Despite this law tradition established in the Ottoman Empire, there was no codification activity covering the entirety of a branch of law until the Tanzimat period. After the Tanzimat, on the one hand, national law consisting of sharia and customary law was codified, and on the other hand, some western laws were quoted. Thus, a duality occurred in law and a new era began in the history of Turkish law. We will examine the Kânûn-ı Esâsî(Basic Law) prepared in this period in terms of its source. With this study, we aim to reveal to what extent the Kânûn-ı Esâsî, which is accepted by the majority as the first written constitution in Turkish law, originates from national/Islamic law. First of all, under the title of "Preparation of the Kânûn-ı Esâsî", we will express the intellectual and political processes in the preparation phase, the developments during its proclamation, its legal nature and content. Then, under the title of "The Issue of the Origin of Kânûn-ı Esâsî from National/Islamic Law", we will reveal the discussions in the preparation stage, whether there was a contribution of the ulama in the drafts and the adopted text. As a result, although some new rules and institutions were added in this constitution, it is seen that the basic principles of the political and legal structure that existed from the beginning of the Ottoman State were preserved. In this form, we can say that the Kânûn-ı Esâsî is not based solely on National/Islamic law but was prepared using a mixed method.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman Law, Tanzimat, Constitutionalism, Kânûn-ı Esasî.

Kaynakça

• Ahmed, Midhat Efendi. Üss-i İnkılâb. 2 Cilt. İstanbul: Takvim-i Vekayi Matbaası, 1295.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Atlas Akademi, 10. Baskı., 2021.
• Aydın, Mehmet Akif. “Kānûn-ı Esâsî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24/328-330. TDV Yayınları, 2001.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta, 4. Basım, 2001.
• Baykal, Bekir Sıtkı. “Birinci Meşrutiyete Dair Belgeler”. Belleten 25/96 (Ekim 1960), 601-636.
• Baykal, Bekir Sıtkı. Mithat Paşa : siyasi ve idari şahsiyeti. Ankara: Kral Matbaası, 1964.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 21. Basım, 2015.
• Beydilli, Kemal. “Yeni Osmanlılar Cemiyeti”. TDV İslam Ansiklopedisi. 43/430-433. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Mustafa Fâzıl Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/300-301. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ceylan, Ayhan. “Meşrutiyete Bir Dayanak Olarak Meşveret Düşüncesi”. 100. Yılında II. Meşrutiyet Gelenek ve Değişim Ekseninde Türk Modernleşmesi Uluslararası Sempozyumu 22-24 Ekim 2008 Bildiriler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Çetinsaya, Gökhan - Buzpınar, Ş. Tufan. “Midhat Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi. 30/7-11. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dumlu, Emrullah. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartısmalar (Ebussuûd, İbn Kemal- Çivizâde, Birgivî)”. İLTED 2/44 (2015), 303-337.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2000.
• Gayretli, Mehmet. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kanunlaştırma Çalışmaları. Nizamiye Akademi, 2015.
• Gülsoy, Ufuk. “Islahat Fermanı”. TDV İslam Ansiklopedisi. 19/185-190. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Hanioğlu, M. Şükrü. “Meşrutiyet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 29/388-393. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• İnalcık, Halil. “Kanunnâme”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24/333-337. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• İrtem, Süleyman Kani. Birinci Meşrutiyet ve Sultan Abdülhamid : Midhat Paşa-Abdülhamid kavgasının içyüzü. İstanbul: Temel Yayınları, 2004.
• Kadıoğlu, Büşra. “Yeni Osmanlılar ve Jön Türkler’de Meşveret Kavramı (Hürriyet ve Meşveret Gazeteleri Bağlamında)”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 22 (Güz 2023), 53-79.
• Karayaka, Hüseyin. İslam Borçlar Hukukunda Akit Hürriyeti. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 1. Baskı., 2022.
• Kaya, Gökhan. “Mekteb-i Hukuk’ta Tanzimat Fermanı’nı Anlatmak: Kemalpaşazâde Said’in Hukuk-ı Siyasiye-i Osmaniye Ders Kitabı”. Tarih Araştırmaları Dergisi 40/69 (Mart 2021), 294-317.
• Kılıç, Selda Kaya. “1876 Anayasası’nın Bilinmeyen İki Tasarısı”. Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi 4 (1993), 557-635.
• Kodaman, Bayram. “Osmanlı Siyasi Tarihi (1876-1920)”. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. ed. Kenan Seyithanoğlu. İstanbul: Çağ Yayınları, 1993.
• Kuntay, Mithat Cemal. Namık Kemal Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1956.
• Kurbanlı, Murat. 1876 Tarihli Kanuni Esasinin Hazırlanması İçeriği Uygulanması Tadil Edilmesi Ve Yürürlükten Kaldırılması. Konya: KTO Karatay Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Küçük, Cevdet. “II. Abdülhamid”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/216-224. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Küçük, Cevdet. “V. Murad”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/183-185. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali bin Muhammed. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. Kahire: Daru’l-Hadis, ts. Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali bin Muhammed. İslamda Hilafet ve Devlet Hukuku. çev. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1976.
• Mehmed Memduh Paşa. Esvat-ı sudur. İzmir: Vilayet Matbaası, 1328.
• Okandan, Recai Galip. Amme Hukukumuzun Anahatları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1977.
• Onar, Sıddık Sami. “Osmanlı imparatorluğunda İslam hukukunun bir kısmının codifikation’u Mecelle”. İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası 20/1-4 (1955), 57-85.
• Özdemir, Yavuz vd. “Tanzimat Fermanı’nın Arka Planı”. Kastamonu Eğitim Dergisi 22/1 (2014), 321-328.
• Sarıay, Ercimet. “Tanzimat Sonrası Kanunlaştırma Çalışmalarının Kaynakları Ve Metodolojisi”. Bayterek Dergisi 2/1 (2019), 9-35.
• Süleyman Paşazade Sami (ed.). Süleyman Paşa muhakemesi : 1293 Osmanlı-Rus muharebesinden. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1328.
• Şentop, Mustafa. “Tanzimat Dönemi Kanunlaştırma Faaliyetleri Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 647-672.
• Tanör, Bülent. “Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi. 1/10-26. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Tunaya, Tarık Zafer. “1876 Kanûn-ı Esâsîsi ve Türkiye’de Anayasa Geleneği”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi. 1/27-39. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Tunaya, Tarık Zafer. “Midhat Paşa’nın Anayasa Tasarısı: Kânûn-ı Cedîd”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi. 1/30-31. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Türköne, Mümtaz’er. “Osmanlılarda Islahat ve Teceddüt”. Osmanlı Ansiklopedisi. 6/7-100. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.