Memlûk Devleti’nin Kuruluş Dönemindeki Siyasî Mücadele ve İhtilaflar (648-658/1250-1260)

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 203 - 226, 30.06.2025

Musa Demir

Öz

Bizans ve Sâsânî gibi büyük devletler, ordularını paralı askerlerle (Memlûk), güçlendirmişlerdir. Benzeri bir durum Müslüman devletler için de geçerli olmuş ve Memlûkler, Abbâsî Halifesi Mu’tasım (833-842) döneminde orduya yoğun bir şekilde alınmaya başlanmıştır. Memlûkler, Sâmânî (819-1005), Gazneli (963-1186), Fâtımî (909-1171), Selçuklu (1040-1308) ve Eyyûbî Devleti’nde (1171-1462) önemli bir yere sahip olmuşlardır. Özellikle Eyyûbî Devleti’nde Selâhaddîn Eyyûbî (1171-1193) döneminde Memlûklerin ordu içerisindeki nüfuzları giderek artmış, onlar Haçlılara karşı kazanılan zaferlerde önemli bir rol oynamışlardır. Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’s-Sâlih (1240-1249) döneminde Memlûklerin sistemli bir şekilde orduya alınması devam etmiş, onlara dinî ve askerî eğitim verilmiştir. el-Melikü's-Sâlih, vefat ettikten sonra oğlu Turanşah 1250 yılında Eyyûbî Devleti’nin yeni hükümdarı olmuştur. Turanşah, Fransa Kralı IX. Louis’i büyük umutlarla geldiği İslâm topraklarında Memlûklerin de yardımıyla Mısır’da büyük bir yenilgiye uğratmıştır. Böylece IX. Louis, VII. Haçlı Seferi’nde istediği sonucu elde edememiştir. Turanşah, bu zaferde önemli kahramanlıklar gösteren Memlûklerin devlet üzerindeki etkisini ortadan kaldırmak istemiş fakat bu isteğini gerçekleştiremeden Memlûkler tarafından öldürülmüştür. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak Memlûkler 1250 yılında Mısır’da yönetimi ele geçirmiş ve bağımsız bir devlet kurarak tarih sahnesine çıkmışlardır. Bu çalışma, Memlûk Devleti’nin ilk on yılında meydana gelen siyasî mücadele ve ihtilafların neden ve sonuçlarını analiz etmek, Memlûklerin dış tehditlere karşı gösterdikleri askeri başarılarının yanı sıra iç siyasî istikrarsızlıklarını da ele alarak, bu dönemin dinamiklerini kapsamlı bir şekilde incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın önemi ise Memlûk Devleti’nin kuruluş sürecini ve bu dönemin İslâm dünyası üzerindeki etkilerini inceleyerek, tarihsel bağlamda önemli bir dönemi anlamaya katkı sağlamaktadır. Bu bağlamda, Memlûklerin İslâm dünyasının liderliğini üstlenmelerine giden yolun temel taşlarını anlamak isteyen araştırmacılar için önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. Çalışmada olaylar objektif bir şekilde ele alınmaya çalışılmış ve tümevarım yöntemi kullanılarak çalışma değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Memlûkler , Şecerüddür , Aybek , Kutuz , Baybars.

Political Struggle and Disputes in the Foundation Period of Mamlūk State (648-658/1250-1260)

Öz

Great states such as Byzantium and Sasania strengthened their armies with money soldiers (Mamlūk). A similar situation was also valid for Muslim states and Mamlūks started to be intensively recruited to the army during the reign of Abbasid Caliph Mu'tasım (833-842). Ghaznavid (963-1186), Fatimid (909-1171), Seljuk (1040-1308) and Ayyūbid (1171-1462) states. Especially during the reign of Salāhaddīn Ayyūbī (1171-1193) in the Ayyūbid State, the influence of the Mamlūks in the army gradually increased and they played an important role in the victories against the Crusaders. During the reign of the Ayyubid ruler al-Malik al-Sālih (1240-1249), the systematic recruitment of Mamlūks continued and they were given religious and military training. After the death of al-Malik al-Sâlih, his son Turanşah became the new ruler of the Ayyûbid State in 1250. Turanşah defeated King Louis IX of France in Egypt with the help of the Mamlūks in the Islamic lands he came with great hopes. Thus, Louis IX could not achieve the desired result in the seventh th Crusade. Turanşah wanted to eliminate the influence of the Mamlūks on the state, who showed important heroism in this victory, but he was killed by the Mamlūks before he could realise this wish. As a result of these developments, the Mamlūks took over the administration in Egypt in 1250 and established an independent state and appeared on the stage of history. This study aims to analyse the causes and consequences of the political struggles and conflicts that took place in the first decade of the Mamlūk State, and to comprehensively examine the dynamics of this period by addressing the internal political instability of the Mamlūks as well as their military successes against external threats. The importance of the study is that it contributes to the understanding of an important period in the historical context by examining the establishment process of the Mamlūk State and the effects of this period on the Islamic world. In this context, it is an important source for researchers who want to understand the cornerstones of the path leading to the Mamlūks assuming the leadership of the Islamic world. In the study, the events were tried to be handled objectively and the study was evaluated using the inductive method.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Mamluks , Shajar al-Dīr , Aybak , Qutuz , Baibars.

Kaynakça

• ‘Amîd, Ebü’l-Mekârim el-Mekîn Circis. el-Ahbârü’l-Eyyûbiyyîn. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye. ts.
• Alıcı, Feyzi. “Çevgan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/294-295. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ali, Hüseyin. “Moğolları Durduran Savaş: Aynicâlût Savaşı”. Akademik Platform İslâmi Araştırmalar Dergisi 6/2 (Ağustos 2022), 292-308. https://doi.org/10.52115/apjir.1146832.
• Alptekin, Çoşkun. “Atabeg”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/38-40. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Asbridge, Thomas. Haçlı Seferleri. çev. Ekin Duru. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Hoşdaş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ekler/562-563. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlûkler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlûkler’de Tarih ve Tarihçiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Basuğuy, Bedrettin. Haçlılar Karşısında İslâm’ın Sağlam Bir Kalesi Eyyûbîler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2017.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddîn en-Nâsirî ed-Devâdâr el-Hitâi. Zübdetü’l-fikre fî târihi’l-hicre. nşr. Donald S. Richards. Beyrut: 1998.
• Bilge, Mustafa L. “Kerek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/278-279. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Brockelmann, Carl. İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi. çev. Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Cobb, M. Paul. Müslümanların Gözüyle Haçlı Seferleri. çev. Ekin Duru. İstanbul: Say Yayınları, 2018.
• Demir, Musa. “VII. Haçlı Seferi ve Salgın Hastalıklar”. Darüşşifa-İslâm Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/1. (2023), 17-31.
• Demir, Musa. Memlük-Haçlı İlişkileri 1250-1291. İstanbul: Çizgi Kitapevi, 2023.
• Demirkent, Işın. Haçlı Seferleri. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2013.
• Ebü’l-Fidâ, ‘İmâdüddîn İsmâîl b. Ali. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. thk. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb, Yahyâ Seyyid Hüseyin. Kâhire: Dârü’l-Maârif.
• Erkal, Mehmet. “Beytülmâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/90-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2019. 222 • Political Struggle and Disputes in the Foundation Period of Mamlūk State (648-658/1250-1260) https://dergipark.org.tr/tr/pub/marifetname
• es- Suyûtî, Hâfız Celâleddîn Abdurrahmân. Hüsnü’l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazıl İbrâhim. İskenderiye: Dârü el-İhyâi’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1968.
• el-‘Abbâdî, Ahmed Muhtâr. fî târîhi’l-Eyyûbiyyîn ve’l-Memâlîk. İskenderiye, el-Matba‘atü’l- ‘İş‘â’i, ts.
• el-Yûnûnî, Ebü’l-Feth Kutbüddîn Musa b. Muhammed. Zeylü Mir’âti’z-zamân. I-III, nşr. Hamza Abbâs. Haydarâbât: 1954-1961 Abudabi, 2007.
• en-Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdüvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz, Hikmet Kaşlî Fevvâz. Lübnân-Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Güzel, Fatih - Karababa. Çakır, Hülya. “Kuruluş Devrinde Bir Memluk Sultanı: Melikü’l-Muzaffer Seyfeddin Kutuz” KAREFAD 7/2, (2019), 253-266.
• Hallâk Hassân - Sabbâğ, Abbâs. el-Mu’cemü’l-Câmi’ fi’l-mustalahatü’l-Eyyûbiyye ve’l-Memlûkiyye ve’l-Osmâniyye. Beyrut: Dârü’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 1999.
• Holt, P. M. Haçlılar Çağı 11. Yüzyıldan 1517’ye Yakındoğu. çev. Özden Arıkan. İstanbul: Islık Yayınları, 2020.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. Bedâi’ü’z-zuhûr fî vekâ’i’i’d-duhûr. thk. Muhammed Mustafa. Beyrut: Bidâri el-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1975.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân. Kitâbü’l-‘İber ve dîvânü’l-mübtede ve’l-haber fî eyyâmi’l-‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men ‘âsarahüm min zevi’s-sultâni’l-ekber. thk. Halil Şehhâde. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Fikr, 2000.
• İbn Tağriberdî, Cemâlüddîn Ebü’l-Mehâsin Yusuf el-Atabekî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûk-i Mısr ve’l-Kâhire. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1936.
• İbn Vâsıl, Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrullah b. Salim. Müferricü’l-kürûb, fî ahbâri Benî Eyyûb. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2004.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn el-Yusûf b. Kızoğlu et-Türkî el-Âvnî el-Bağdâdî Sıbt. Mir’âtü’z-zamân fî tevârihi’l-a‘yân. thk. İbrahîm ez-Zeybek. 22/5-439 Dımaşk: Dârü’r-Risâlatü’l-Âlemiyye, 2013.
• Joınvılle, de Jean. Bir Haçlının Hatıraları. çev. Cüneyt Kanat. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2020.
• Kanat, Cüneyt. “Bahrî Memlûkler Zamanında Sultanlara ve Devlet Adamlarına Düzenlenen Bazı Suikastlar”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 1/3 (2000), 23-56, https://doi: 10.24058/tki.43.
• Memlûk Devleti’nin Kuruluş Dönemindeki Siyasî Mücadele ve İhtilaflar (648-658/1250-1260) • 223 marifetname | ISSN: 2757-752X
• Kılıç, Mustafa. “Eyyûbî Memlûk Mücadelesi ve Memlûk Yönetimine Karşı Mısır'da Arapların İsyanı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 427-437.
• Kopraman, Kâzım Yaşar. “Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi”. Memlûkler. ed. Hakkı Dursun Yıldız 6/434-542 İstanbul: Çağ Yayınları, 1987.
• Levanonı, Amalia. “Ayn Câlût Savaşı: Memlûk Tarih Anlatılarında Paradigmatik Bir Tarihsel Olay”. Çev. Kurban Durmuşoğlu. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 5/9 (Ocak 2023), 391-402. https://doi.org/10.53718/gttad.1198405.
• Lewis, Bernard. Ortadoğu İki Bin Yıllık Ortadoğu Tarihi. çev. Selen K. Kölay. Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2021.
• Makrîzî, Takîyuddîn Ebî Abbâs Ahmed b. Alî b. Abdilkâdîr b. el-‘Ubeydî. es-Sülûk li ma’rifeti düveli’l-mülûk. nşr.
• Muhammed Ali Beydavî, Beyrut-Lübnân, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Michaud, Joseph Francois. Haçlı Seferleri Tarihi I, II, III. çev. Engin Öztürk. İstanbul: Sarmal Kitapevi, 2024.
• Karakuş, Nadir - Demirci, Mustafa. “Harizm Türklerinin 1244 Yılında Kudüs’ü Ele Geçirmeleri ve La Forbie Zaferi”. Diyanet İlmi Dergi 60/4 (Aralık 2024), 1415-1438. https://doi.org/10.61304/did.1551219.
• Karakuş, Nadir. “Haçlı Seferlerinde Köle Ticareti Üzerine Bir Değerlendirme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 23/1 (Haziran 2023), 118-133. https://doi.org/10.30627/cuilah.1252708.
• Özaydın, Abdülkerim. “Aynicâlût Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/275-276. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özbek, Süleyman. “Memlûklerde Meşrûiyet Arayışları ve Saltanat İnşasına Yönelik Çabalar “Sultan Öldüren Sultan Olur”. Tarih Araştırmaları Dergisi 32/53, (2013), https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000538.
• Özbek, Süleyman-Şeker, Mehmet. “Memlûk Emîri Sungur al-Aşkar”. Türk Dünyası Araştırmaları 123/242 Eylül-Ekim, (2019), 205-218.
• Rıchard, Jean. Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Özge Özdemir. İstanbul: Selenge Yayınları, 2022.
• Roux, Jean-Paul. Moğol İmparatorluğu Tarihi. çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarih. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhü’l-Memâlîk fî Mısır ve Bilâdi’ş-Şâm. Lübnan-Beyrut, Dârü’n-Nefâis, 1997. 224 • Political Struggle and Disputes in the Foundation Period of Mamlūk State (648-658/1250-1260) https://dergipark.org.tr/tr/pub/marifetname
• Tomar, Cengiz. “Şecerüddür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/404-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Savran, Ahmet. “Meyyâfarikîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/511-512. Ankara: TDV Yayınları, 2004,
• Şeşen, Ramazan. Salahaddin’den Baybars’a Eyyûbîler-Memluklar 1193-1260. İstanbul: İsar Vakfı Yayınları, 2007.
• Şeşen, Ramazan. “Harran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/237-240. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Uzun, Kâzım. “VII. Haçlı Seferi ve Memlûk Devleti’nin Kuruluşu”. Tarih İncelemeleri Dergisi 37/2 (2020), 727-751, https://doi.org/10.18513/egetid.849779.
• Yiğit, İsmail. “Kutuz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/500-501. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yiğit, İsmail. Memlûkler 648-923/1250-1517. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Ziyâde, Nikola. “Ayn-ı Câlût’da Moğolların Yenilgisi Arap Medeniyetini Kurtardı”. çev. İbrahim Ethem Polat. Nüsha 3/11, 2003.