Karanlık Tasarımlar: Hukuki Çerçeve ve Reklam Kurulu Uygulaması

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 1, 753 - 783, 16.07.2025

İbrahim Bektaş , İrem Betül Pektaş

https://doi.org/10.33433/maruhad.1696331

Öz

Karanlık tasarımlar, dijital ortamlarda kullanıcıları manipüle etmek amacıyla oluşturulan ve onları kendi çıkarlarına uygun olmayan seçimler yapmaya yönlendiren aldatıcı arayüzlerdir. Bu arayüzler kullanıcılardan önemli bilgilerin gizlenmesi, kullanıcıları şaşırtan kelime oyunlarına başvurulması, kullanıcılara duygusal mesajlar gönderilmesi veya bazı seçeneklerin görsel olarak öne çıkarılması gibi farklı yöntemlerden yararlanmaktadır. Avrupa Birliği’nde haksız ticari uygulamaların özel bir türü olarak düzenlenen karanlık tasarımlar, Türkiye’de de Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği ile yasaklanmıştır. Bu makalede öncelikle karanlık tasarımların tanımı yapılmakta, sonrasında kavramın özellikleri açıklanarak Reklam Kurulu’nun karanlık tasarımlarla ilgili son yıllarda verdiği kararları incelenmektedir. Karanlık tasarımlarla ilgili mevzuatın da değerlendirildiği çalışmada, konunun özellikle ticaret hukuku ve reklam hukuku ile olan ilişkisine odaklanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Karanlık Tasarım , Karanlık Ticari Tasarım , Aldatıcı Arayüzler , Haksız Ticari Uygulama , Reklam Kurulu , Davranışsal Ekonomi

Dark Patterns: Legal Framework and Advertisement Board Practice

Öz

Dark patterns are deceptive interfaces designed to manipulate users in digital environments, steering them towards choices that are not in their best interest. These designs include various methods such as hiding critical information from users, using misleading explanations, sending emotional messages to them, or visually highlighting certain options. Dark patterns are regulated both in Türkiye and EU as a specific form of unfair commercial practices. These kinds of practices have evaluated in recent years through the decisions of the Advertisement Board in Türkiye. This article begins by defining the concept of dark patterns, subsequently elaborating on their characteristics. It proceeds to analyze recent decisions issued by the Advertisement Board regarding the use of dark patterns. Furthermore, the study evaluates the relevant legal framework, with particular emphasis on the intersection of dark patterns with commercial law and advertising law.

Anahtar Kelimeler

Dark Pattern , Dark Commercial Pattern , Deceptive Designs , Unfair Commercial Practice , Advertisement Board , Behavioral Economy

Kaynakça

• Açıkalın S, ‘Davranışsal Ekonominin Gelişimi ve Tüketici Davranışına Etkileri’ (2022) 14(1) Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi 307-338.
• Akçay H, ‘Gıda Perakendeciliğinde İş Yeri ve İşgücü Verimliliği’ (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi 2010).
• Aktan C ve Yavuzaslan K, ‘Davranışsal İktisat: Bireylerin İktisadi Karar ve Tercihlerinde Zihinsel, Duygusal ve Psikolojik Faktörlerin Analizi’ (2020) 12(2) Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 100-120.
• Arunesh M, Kshirsagar M and Mayer J, ‘What Makes a Dark Pattern Dark Design Attributes Normative Considerations and Measurement Methods’ (2021) Article No 360 1-18.
• Barros L, Klein T, Shchepetova A and Hogg T, ‘The Rise of Dark Patterns: Does Competition Law Make It Any Brighter?’ (2022) 21(3) Competition Law Journal 136-144.
• Berbece s, ‘Let There Be Light!’ Dark Patterns under the Lens of the EU Legal Framework’ (Master of Intellectual Property and ICT Law, KU Leuven 2019) <https://ssrn.com/abstract=3472316> Accessed 2 May 2025.
• Bongard-Blanchy K, Rossi A, Rivas S, Doublet S, Koenig V and Lenzini G, ‘I am Definitely Manipulated, Even When I am Aware of It. It’s Ridiculous! – Dark Patterns from the End-User Perspective’ (2021) Conference DIS 763-776.
• Bosch C, Erb B, Kargl F, Kopp H and Pfattheicher S, ‘Tales From The Dark Side: Privacy Dark Strategies and Privacy Dark Patterns’ (2016) 4 Proceedings on Privacy Enhancing Technologies 237-254.
• Brenncke M, ‘Regulating Dark Patterns’ (2024) 14(1) Notre Dame Journal of International & Comparative Law 38-79.
• Brignull H, Deceptive Patterns Exposing the Tricks Tech Companies Use to Control You (Testimonium 2023) bkz <https://www.deceptive.design/book/contents/part-1> Accessed 2 May 2025.
• Camerer C F and Loewenstein G, ‘Behavioral Economics: Past, Present, Future’ in Colin Farrell Camerer, George Loewenstein and Matthew Rabin (eds) Advances in Behavioral Economics (Princeton 2004).
• Cartwright E, Behavioral Economics (2nd edn, Routledge 2014).
• Chugh B and Jain P, ‘Unpacking Dark Patterns: Understanding Dark Patterns and Their Implications for Consumer Protection in the Digital Economy’ (2021) 7(1) RGNUL Student Research Review 1-23.
• Çetin E, ‘İktisadi Davranışların Psikolojik Temelleri: Davranışsal İktisat’ (2023) 7 (100. Yıl Özel Sayısı) Premium Sosyal Bilimler E-Dergisi 156-161.
• Çetin M, ‘Dürtme Teorisi Kapsamında Sosyal Normların Bireysel Tasarruflara Etkisi Üzerine Nitel Bir Uygulama’ (Yüksek Lisans Tezi, Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi 2021).
• Çevik İ, ‘Avrupa Birliği Dijital Hizmetler Yasası’nın Değerlendirmesi’ (2023) (2) Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi 387-419.
• Di Geronimo L, Braz L, Fregnan E, Palomba F and Bacchelli A, ‘UI Dark Patterns and Where to Find Them: A Study on Mobile Applications and User Perception’ (2020) CHI Conference on Human Factors in Computing Systems 1-14.
• Di Porto F and Egberts A, ‘The Collective Welfare Dimension of Dark Patterns Regulation’ (2023) 29(1-2) European Law Journal 114-141.
• Dickinson G M, ‘Privately Policing Dark Patterns’ (2023) 57(4) Georgia Law Review 1633-1668.
• EDPB, Guidelines 3/2022 on Dark Patterns in Social Media Platform Interfaces: How to Recognise and Avoid Them, Version 1.0 (2022) <https://www.edpb.europa.eu/system/files/2022-03/edpb_03-2022_guidelines_on_ dark_patterns_in_social_media_platform_interfaces_en.pdf> Accessed 2 May 2025.
• Erdem Ö, ‘Aciliyet ve Kıtlık Algısı Oluşturmak Amacıyla Arayüz Tasarımlarında Kullanılan Karanlık Örüntülerin (Dark Patterns) Kullanıcı Deneyimlerine Etkilerine Yönelik Bir Araştırma’ (2025) 8(2) Uluslararası Akademik Birikim Dergisi 138-159.
• Erdem Ö, ‘Arayüz Tasarımlarında Karanlık Örüntüler (Dark Patterns) ve Kullanıcı Deneyimleri Üzerine Bir Araştırma’ (Sanatta Yeterlik Tezi, Çukurova Üniversitesi 2024).
• Göle C, Ticaret Hukuku Açısından Aldatıcı Reklamlara Karşı Tüketicinin Korunması (Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü 1983).
• GPEN, Sweep 2024 Deceptive Design Paterns Report (2024) <https://www.privacyenforcement.net/system/ files/2024-07/GPEN%20Sweep%202024%20-%20%27Deceptive%20Design%20Patterns%27_0.pdf> Accessed 2 May 2025.
• Graef I, ‘The EU Regulatory Patchwork for Dark Patterns: An Illustration of an Inframarginal Revolution in European Law?’ (2023) TILEC Discussion Paper No 2023-07 1-21.
• Gray C M, Yubo Kou, Bryan Battles and Joseph Hoggatt, ‘The Dark (Patterns) Side of UX Design’ (2018) 1-14 <https://doi.org/10.1145/3173.574.3174108> Accessed 2 May 2025.
• Güneş Peschke S ve Aydoğdu Y, ‘İnternet Sitelerinin ve Mobil Uygulamaların Çerez (Cookies) Politikalarında Dezenformasyon ve Hukuki Boyutu’ iç Bülent Kent, Yasin Söyler ve Merve Ayşegül Kulular İbrahim (edr), İnternet Hukukunda Dezenformasyonla Mücadele (On İki Levha 2024).
• Hansen P G, ‘The Definition of Nudge and Libertarian Paternalism: Does the Hand Fit the Glove?’ (2016) 7(1) 155-174.
• Hung A, ‘Keeping Consumers in the Dark: Addressing Nagging Concerns and Injury’ (2021) 121(8) Columbia Law Review 2483-2520.
• ICPEN, Dark Patterns in Subscription Services Sweep Public Report (2024) <https://icpen.org/sites/default/ files/2024-07/Public%20Report%20ICPEN%20Dark%20Patterns%20Sweep.pdf> Accessed 2 May 2025. Jarovsky L, ‘Dark Patterns in Personal Data Collection: Definition, Taxonomy and Lawfulness’ (2022) 1-51. <https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4048582> Accessed 2 May 2025.
• Jolls C, ‘Bounded Rationality, Behavioral Economics, and the Law’, in Francesco Parisi (ed) The Oxford Handbook of Law and Economics Volume 1: Methodology and Concepts (Oxford University 2017).
• Kaya M B, ‘Karanlık Tasarımlar (Dark Patterns)’ <https://mbkaya.com/hukuk/karanlik-tasarim-dark-patterns. pdf> Erişim Tarihi 2 Mayıs 2025.
• Koçak Alan A, Tümer Kabadayı E ve Erişke T, ‘İletişimin Yeni Yüzü: Dijital Pazarlama ve Sosyal Medya Pazarlaması’ (2018) 17 (66) Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 493-504.
• Leiser M and Yang W T, ‘Illuminating Manipulative Design: From Dark Patterns to Information Asymmetry and the Repression of Free Choice Under the Unfair Commercial Practices Directive’ (2023) 34(3) Loyola Consumer Law Review 484-528.
• Luca M and Zervas G, ‘Fake It Till You Make It: Reputation, Competition, and Yelp Review Fraud’ (2016) 62(12) Management Science 3412-3447.
• Luguri J and Strahilevitz L J, ‘Shining a Light on Dark Patterns’ (2021) 13(1) Journal of Legal Analysis 43-109. Martini M and Drews C, ‘Making Choice Meaningful – Tackling Dark Patterns in Cookie and Consent Banners through European Data Privacy Law’ (2022) 1-34 <https://ssrn.com/abstract=4257979> Accessed 2 May 2025.
• Mathur A, Acar G, Friedman M, Lucherini E, Mayer J, Chetty M and Narayanan A, ‘Dark Patterns at Scale: Findings from a Crawl of 11K Shopping Websites’ (2019) 3(CSCW) Proceedings of the ACM on Human-Computer Interaction 1-32.
• Narayanan A, Mathur A, Chetty M and Kshirsagar M, ‘Dark Patterns: Past, Present, and Future: The Evolution of Tricky User Interfaces’ (2020) 18(2) Communications of the ACM 67-92.
• OECD, Dark Commercial Patterns (2022) <https://doi.org/10.1787/44f5e846-en> Accessed 2 May 2025. Özyiğit S, ‘İtibar Sistemlerinin Tüketiciler Aleyhine Derinleşen Bilgi Asimetrisini Giderici Fonksiyonu Üzerine Düşünceler’, iç Kerem Cem Sanlı (ed) Bir Sözleşme Adaleti Sorunu Olarak Bilgi Asimetrisi ve Çözüm Yolları (On İki Levha 2024).
• Reklam Kurulu, Reklam Kurulu 2024 Yılı Raporu, Banu Güler (Yayına Hazırlayan) (Ankara 2025). Santos C, Morozovaite V and Conca S D, ‘No Harm No Foul: How Harms Caused By Dark Patterns are Conceptualised and Tackled under EU Data Protection’ (2025) Consumer and Competition Laws, Information & Communications Technology Law Journal 1-45.
• Susser D, Roessler B and Nissenbaum H F, ‘Online Manipulation: Hidden Influences in a Digital World’ (2019) 4(1) Georgetown Law Technology Review 1-45.
• Thaler R H and Sunstein C R, Nudge: The Final Edition (2nd edn, Penguin Books 2021).
• Truong H and Dalbard A, ‘Bright Patterns as an Ethical Approach to Counteract Dark Patterns, A Closer Investigation of the Ethics of Persuasive Design’ (Master Thesis, Jönköping University 2022) <https:// www.diva-portal.org/smash/get/diva2:1680425/FULLTEXT01.pdf> Accessed 2 May 2025.
• Tversky A and Kahneman D, ‘Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases’ (1974) 185(4157) Science New Series 1124-1131.
• Tversky A and Kahneman D, ‘Rational Choice and the Framing of Decisions’ (1986) 59(4) The Journal of Business Part 2: The Behavioral Foundations of Economic Theory, 251-278.
• Ünar Ç, ‘Yapay Zeka Yasası Madde 5 Bağlamında Dark Pattern’ (2024) 10(20) Başkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 211-230.
• Yavuz R, ‘Aldatıcı Reklamlara Yönelik Tüketici Algıları ile Satın Alma Niyeti Arasındaki İlişkide Marka İmajının Rolü’ (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi 2023).
• Yılmaz A N, ‘Türk Hukukunda Tüketicinin Aldatıcı Reklamlara Karşı Korunması’ (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi 2022).