Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Koruma Sisteminde Tehlikeli Faaliyetler ve Doğal Afetler Karşısında Devletin Yaşam Hakkı Bağlamında Pozitif Yükümlülükleri

Yıl 2023, Cilt: 29 Sayı: 1, 205 - 244, 06.07.2023

Özgem Tuğçe Gümüş Boyacı

https://doi.org/10.33433/maruhad.1290810

Öz

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Taraf Devletler, pozitif yükümlülükleri kapsamında kendi yetki alanındaki bireylerin yaşamlarını tehlikeli faaliyetler ve doğal afetler karşısında korumakla yükümlüdür. Çalışmada, Taraf Devletlerin anılan tehlike kaynakları söz konusu olduğunda ortaya çıkan pozitif yükümlülükleri, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yaşam hakkı bağlamında geliştirdiği ilkeler ve unsurlar eşliğinde incelenmektedir. Buradaki ilk ayrım, Mahkeme’nin devletlerin yaşam hakkına yönelik pozitif yükümlülüklerini maddi ve usuli boyutlarıyla değerlendirmeye tabi tutmasıdır. Pozitif yükümlülüğün maddi boyutu öncelikle yaşam hakkının güvence altına alınması için yeterli ve etkili bir yasal çerçeve sağlamayı gerektirmektedir. Ancak bu tek başına yeterli olmamakta, yükümlülüğün usuli boyutunca yaşam hakkını koruyan yasal çerçevenin etkili bir biçimde uygulanmasını sağlamak ve sorumluların belirlenmesi ve gerektiği halde cezalandırılmalarını sağlayacak etkili soruşturmanın yürütülmesi gerekmektedir. Bunun yanı sıra, AİHS korumasının devlet eylemlerinin ötesine geçerek güvence altına alınan hakların özel kişiler arasındaki ilişkilere de uygulanmasını ifade eden yatay etki kavramı ortaya çıkmaktadır. Yatay etki kavramının yaşam hakkı bağlamında tanınmış olduğu ve devletin yaşamın üçüncü kişilere karşı korunmasına yönelik pozitif yükümlülüklerinin incelemesini yaptığı Osman testi tehlikeli faaliyetler ve doğal afetlere ilişkin içtihadında da takip edilmiştir. Çalışmada, devletin pozitif yükümlülüklerinin yaşamın tehlikeli faaliyetler ile doğal afetler nedeniyle sona erdiği veya yaşama yönelik tehlikenin söz konusu olduğu haller bağlamında incelendiği AİHM içtihadına odaklanılmaktadır. Mahkeme içtihadında çoğunlukla aynı unsurlar üzerinden değerlendirilen bu iki tehlike kaynağı aynı zamanda birtakım ince ayrımlara yol açmıştır. Birbirine benzer yükümlülükler ve ilkeler saptanan her iki kaynağa ilişkin Mahkeme içtihadında, Osman testinden itibaren atıfta bulunduğu bilgi, makullük, risk değerlendirilmesi, öngörülebilirlik, takdir marjı gibi çeşitli hususlar iç içe geçmiştir. Tehlikeli faaliyetler ve doğal afetler karşısında bireyin yaşamının korunmasına yönelik devletlere atfedilen pozitif yükümlülük bağlamında, Mahkeme’nin konuya ilişkin incelemesi ve incelemesindeki öne çıkan unsurlar araştırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Yaşam hakkı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Pozitif yükümlülük, Tehlikeli faaliyetler, Doğal afetler, Osman testi

Kaynakça

• Akandji-Kombe J F, ‘Positive Obligations under the European Convention on Human Rights: A Guide to the Implementation of the European Convention on Human Rights’ (Council of Europe, 2007) <https://rm.coe.int/168007ff4d> accessed 19 February 2023.
• Albers J H, ‘Human Rights and Climate Change – Protecting the Right to Life of Individuals of Present and Future Generations’ (2017) 28 Security and Human Rights 113-144.
• Algan B, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların Korunması (Seçkin 2007).
• Besson S, ‘Les obligations positives de protection des droits fondamentaux : Un essai en dogmatique comparative’ (2003)1 Revue de droit suisse 49-96.
• Boyar O, ‘Bölüm III: Devletin Pozitif Yükümlülükleri ve Dolaylı Yatay Etki’ iç Sibel İnceoğlu (ed), İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme (3. Baskı, Beta 2013) 53-80.
• Brems E, ‘Procedural Protection: An Examination of Procedural Safeguards Read into Substantive Convention Rights’ in Eva Brems and Janneke Gerards (eds), Shaping Rights in the ECHR: The Role of the European Court of Human Rights in Determining the Scope of Human Rights (Cambridge University Press 2014).
• Christoffersen J, Fair Balance: Proportionality, Subsidiarity and Primarity in the European Convention on Human Rights (Martinus Nijhoff Publishers, 2009).
• Council of Europe, ‘European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, as amended by Protocols Nos. 11 and 14, 4 November 1950’ <https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf> accessed 19 February 2023.
• Council of Europe, ‘Manual on Human Rights and the Environment’ (Second Edition, Council of Europe Publishing 2012).
• Cour européenne des droits de l’homme, ‘Guide sur la jurisprudence de la Convention européenne des droits de l’homme – Environnement’ (Conseil de l’Europe 2022) <https://echr.coe.int/Documents/Guide_Environment_FRA.pdf> accessed 4 March 2023.
• Dayton-Johnson J, ‘Natural Disaster and Vulnerability’ (POLICY BRIEF No. 29, OECD Development Centre 2006)
• Değirmencioğlu B, ‘Klasik Egemenlik Anlayışında Bir Kırılma: “Pozitif Yükümlülük Doktrini” ve Türkiye’ye Yansıması’ (2021) 39(1) İnsan Hakları Yıllığı 55-104.
• Doğan İ, ‘İkinci Bölüm: Avrupa Konseyi Çerçevesinde İnsan Haklarını Koruma Sistemi’ iç İlyas Doğan(ed), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Hukuku (1. Baskı, Astana Yayınları 2021) 33-65.
• Doğmuş S, AİHS Işığında Devletlerin Yaşama Hakkına İlişkin Pozitif Yükümlülükleri (Seçkin 2018).
• Doğru O ve Nalbant A, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi – Açıklama ve Önemli Kararlar, 1. Cilt (1. Baskı, T.C. Yargıtay Başkanlığı, Şen Matbaa 2012).
• Donnelly J, Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları (Mustafa Erdoğan, Levent Korkut çev, Yetkin 1995).
• Duvic-Paoli L A, ‘Prevention in International Environmental Law and the Anticipation of Risk(s): A Multifaceted Norm’ in Monika Ambrus, Rosemary Rayfuse and Wouter Werner (eds), Risk and Regulation of Uncertainty in International Law (Oxford University Press, 2017).
• Duymaz E, ‘Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Çevrenin Korunmasına Katkısı’ (2012) 47 İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 121-160.
• Ebert F C and Sijniensky R I, ‘Preventing Violations of the Right to Life in the European and the Inter-American Human Rights Systems: From the Osman Test to a Coherent Doctrine on Risk Prevention?’ (2015) 15(2) Human Rights Law Review 343-368.
• Eide A, Report on the Right to Adequate Food as a Human Right (1987) UN Commission on Human Right, Economic and Social Council, UN Doc E/CN.4/Sub.2/1987/23.
• European Court of Human Rights, ‘Factsheet: Environment and the European Court of Human Rights’ (Council of Europe, March 2020).
• European Court of Human Rights, ‘Guide on Article 2 of the European Convention on Human Rights – Right to life’ (Council of Europe, Updated on 31 August 2022).
• Garlicki L, ‘The Right to Life under the European Convention on Human Rights’ iç İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Adli Yargı (Türkiye Barolar Birliği Yayınları 2004) 89-98.
• Gözler K, İnsan Hakları Hukuku (Güncellenmiş 3. Baskı, Ekin 2020).
• Gözübüyük Ş, Gölcüklü F ve Saygılı A, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması – Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme ve Yargılama Yöntemi (Onikinci Bası, Turhan Kitabevi 2019).
• Gülfidan O S, Yaşam Hakkı Bakımından Devletin Pozitif Yükümlülükleri – Robert Alexy’nin İlkeler Teorisi Çerçevesinde Bir İnceleme (Yetkin Yayınları 2021).
• Gürsel E, ‘İdarenin Doğal Afetler Neticesinde Meydana Gelen Zararlardan Sorumluluğu’ (2018) 1(2) R&S – Research Studies Anatolia Journal 330-343.
• Harris D. J, O’Boyle M, Bates E, Buckley Carla M, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Hukuku (Mehveş Bingöllü Kılcı, Ulaş Karan çev, Avrupa Konseyi, Şen Matbaa 2013).
• Hunter-Henin M, ‘France Horizontal Application and the Triumph of the European Convention on Human Rights’ Chapter 3: in Dawn Oliver, Jörg Fedtke (eds), Human Rights and the Private Sphere: A Comparative Study (Routledge-Cavendish, London and New York 2007) 98-124.
• Kalin W, ‘The Human Rights Dimension of Natural or Human-Made Disasters’ (2012) 55 German Yearbook of International Law 119-148.
• Karan U, ‘Bölüm I: Yaşam Hakkı’ iç Sibel İnceoğlu (ed), İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme (3. Baskı, Beta 2013) 115-135.
• Knox J H, ‘Horizontal Human Rights Law’ (2008) 102(1) The American Journal of International Law 1-47.
• Lauta K C and Rytter J E, ‘A Landslide on a Mudslide: Natural Hazards and the Right to Life under the European Convention on Human Rights’ (2016) 7(1) Journal of Human Rights and the Environment 111-131.
• Lavrysen L, ‘The Scope of Rights and the Scope of Obligations: Positive Obligations’ in Eva Brems and Janneke Gerards (eds), Shaping Rights in the ECHR: The Role of the European Court of Human Rights in Determining the Scope of Human Rights (Cambridge University Press 2014).
• Metin Y, ‘Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin Yaşamın ve Sağlığın Korunması ile İlgili Olarak Taraf Devletlere Yüklediği Pozitif Yükümlülükler’ (2010) 7(27) Uluslararası İlişkiler Dergisi 111-132.
• Özdek Y, Avrupa İnsan Hakları Hukuku ve Türkiye: AİHS Sistemi – AİHM Kararlarında Türkiye (Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, 2004).
• Özdek Y, İnsan Hakkı Olarak Çevre Hakkı (Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü 1993).
• Ponce J, ‘Afet Öncesi ve Sonrasında Kamusal Sorumluluklar ve Yükümlülükler: İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtihatları’ çev İsmail Pamuk (2013) 8(111) Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 393-407.
• Rainey B, McCormick P and Ovey C, Jacobs, White and Ovey : The European Convention on Human Rights (Eighth edition, Oxford University Press 2020).
• Salihpaşaoğlu Y, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Yargılamada Kullandığı Yöntem, İlke ve Usuller (Birinci Baskı, Adalet 2020).
• Spielmann D, ‘The European Convention on Human Rights the European Court of Human Rights’ Chapter 14: in Dawn Oliver, Jörg Fedtke (eds), Human Rights and the Private Sphere: A Comparative Study (Routledge-Cavendish, London and New York 2007) 427-464.
• Stoyanova V, ‘Causation between State Omission and Harm within the Framework of Positive Obligations under the ECHR’ (2018) 18(2) Human Rights Law Review 309-346.
• Stoyanova V, ‘Fault, Knowledge and Risk within the Framework of Positive Obligations under the European Convention on Human Rights’ (2020) 33(3) Leiden Journal of International Law 601-620.
• Sudre F, ‘Les « obligations positives » dans la jurisprudence européenne des droits de l’homme’ (1995) 23 Revue trimestrielle des droits de l’homme 363-384.
• Sunay R, ‘İnsan Haklarının Yatay Etkisi ve Devletin Sorumluluğu’ (2015) 23(1) Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 9-52.
• Şahin K, ‘Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Hukukunda, Doğal Afetlerde Yaşam Hakkı ve Mülkiyet Hakkı Bağlamında Devletin Sorumluluğu: Budayeva Kararı’ (2013) 19(3) Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 53-146.
• T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), ‘Açıklamalı Afet Yönetimi Terimleri Sözlüğü’ (Kasım 2014) 64, <https://www.afad.gov.tr/aciklamali-afet-yonetimi-terimleri-sozlugu> Erişim Tarihi 26 Şubat 2023.
• Tosun S, ‘Özel Yaşamın Korunması Hakkı Bağlamında Negatif ve Pozitif Özgürlük’ (2015) 3(1) Fatih Üniversitesi Hukuk Fakültesi 141-170.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Kanun Numarası: 2709, Kabul Tarihi: 18.10.1982, RG 09.11.1982/17863 (Mükerrer).
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun, Kanun Numarası: 4709, Kabul Tarihi: 03.10.2001, RG 17.10.2001/24556 (Mükerrer).
• Uygun O, Devlet Teorisi (2. Baskı, On İki Levha Yayıncılık 2015).
• Van Dijk P, ‘“Positive Obligations” Implied in the European Convention on Human Rights: Are the States Still the “Masters” of the Convention?’ in (eds) Monique Castermans-Holleman and Fried Van Hoof and Jacqueline Smith, The Role of the Nation-State in the 21st Century: Human Rights, International Organisations and Foreign Policy: Essays in Honour of Peter Baehr (Kluwer Law International, 1998).
• World Health Organization (WHO), ‘Protecting Health from Climate Change’ (Fact Sheet, March 2016)
• Xenos D, The Positive Obligations of the State under the European Convention on Human Rights (Routledge 2013).
• Yüzer Eltimur D, ‘AİHM ve Anayasa Mahkemesi İçtihatları Işığında Çevrenin Korunmasında Devletin Pozitif Yükümlülükleri’ (2018) 12(145) Terazi Hukuk Dergisi 93-114.
• Yüzer Eltimur D, AİHS Kapsamında Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunmasında Devletin Pozitif Yükümlülükleri (Onikilevha 2019).
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları
• Al-Skeini and Others v. United Kingdom, App no 55721/07 (ECHR, 7 July 2011)
• Anguelova v. Bulgaria, App no 38361/97 (ECHR, 13 June 2002)
• Armani Da Silva v. the United Kingdom [GC], App no 5878/08 (ECHR, 30 March 2016)
• Brincat and Others v. Malta, App nos 60908/11, 62110/11, 62129/11, 62312/11, 62338/11 (ECHR, 24 July 2014)
• Budayeva and Others v. Russia, App nos 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02 and 15343/02 (ECHR, 20 March 2008)
• Case Relating to Certain Aspects of the Laws on the Use of Languages in Education in Belgium, App no 1474/62; 1677/62; 1691/62; 1769/63; 1994/63; 2126/64 (ECHR (Ser. A), 23 July 1968)
• Centre for Legal Resources on behalf of Valentin Câmpeanu v. Romania, App no 47848/08 (ECHR, 17 July 2014)
• Cevrioğlu v. Turkey, App no 69546/12 (ECHR, 04 October 2016)
• Ergi v. Turkey, App no 23818/94 (ECHR, 28 July 1998)
• Fadayeva v. Russia (Dec.), App no 55723/00 (ECHR, 16 October 2003)
• Fernandes de Oliveira v. Portugal [GC], App no 78103/14 (ECHR, 31 January 2019)
• Giuliani and Gaggio v. Italy [GC], App no 23458/02 (ECHR, 24 March 2011)
• Guerra and Others v. Italy [GC], App no 14967/89 (ECHR, 19 February 1998)
• Gül v. Switzerland, App no 23218/94 (ECHR, 19 February 1996), Dissenting Opinion of Judge Martens
• Güleç v. Turkey, App no 21593/93 (ECHR, 27 July 1998)
• Hiller v. Austria, App no 1967/14 (ECHR, 22 November 2016), Dissenting Opinion of Judge Motoc
• İlhan v. Turkey [GC], App no 22277/93 (ECHR, 27 June 2000)
• Jasinskis v. Latvia, App no 45744/08, (ECHR, 21 December 2010)
• Keenan v. the United Kingdom, App no 27229/95 (ECHR, 03 April 2001)
• Kılıç v. Turkey, App no 22492/93 (ECHR, 28 March 2000)
• Kolyadenko and Others v. Russia, App nos 17423/05, 20534/05, 20678/05, 23263/05, 24283/05 and 35673/05 (ECHR, 28 February 2012)
• L.C.B. v. the United Kingdom, App no 23413/94 (ECHR, 09 June 1998)
• Lambert and Others v. France [GC], App no 46043/14 (ECHR, 5 June 2015)
• Lopes de Sousa Fernandes v. Portugal [GC], App no 56080/13 (ECHR, 19 December 2017)
• López Ostra v. Spain, App no 16798/90 (ECHR, 09 December 1994)
• M. Özel and Others v. Turkey, App nos. 14350/05, 15245/05 and 16051/05 (ECHR, 17 November 2015)
• Mahmut Kaya v. Turkey, App no 22535/93 (ECHR, 28 March 2000)
• McCann v. the United Kingdom, App no 18984/91 (ECHR, 27 September 1996)
• Mučibabić v. Serbia, App no 34661/07 (ECHR, 12 July 2016)
• Mustafa Tunç and Fecire Tunç v. Turkey [GC], App no 24014/05 (ECHR, 14 April 2015)
• Nachova and Others v. Bulgaria, App nos 43577/98 and 43579/98 (ECHR, 06 July 2005)
• Nencheva and Others v. Bulgaria, App no 48609/06 (ECHR, 18 June 2013) (French only)
• Nicolae Virgiliu Tănase v. Romania [GC], App no 41720/13 (ECHR, 25 June 2019)
• Opuz v. Turkey, App no 33401/02 (ECHR, 09 June 2009)
• Osman v. the United Kingdom, App no 23452/94 (ECHR 1998-VIII, 28 October 1998).
• Öneryıldız v. Turkey [GC], App no 48939/99 (ECHR, 30 November 2004)
• Paul and Audrey Edwards v. the United Kingdom, App no 46477/99 (ECHR, 14 March 2002)
• Ramsahai and Others v. the Netherlands [GC], App no 52391/99 (ECHR, 15 May 2007)
• Šilih v. Slovenia [GC], App no 71463/01 (ECHR, 09 April 2009)
• Stoyanovi v. Bulgaria, App no 42980/04 (ECHR, 9 November 2010)
• Vardosanidze v. Georgia, App no 43881/10 (ECHR, 7 May 2020)
• X and Y v the Netherlands App no 8978/80 (ECHR, 26 March 1985)
• Yaşa v. Turkey, App no 22495/93 (ECHR, 02 September 1998)