Parlamentarizmden Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemine: Quo Vadis, Sözlü Soru?

Yıl 2023, Cilt: 29 Sayı: 2, 1066 - 1092, 31.12.2023

Seda Özkan

https://doi.org/10.33433/maruhad.1281422

Öz

Başkanlık rejimlerinden esinlenen “Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi”ne geçişle birlikte anayasal şekillenmenin amacı doğrultusunda parlamentonun gücü ve parlamenter muhalefetin etkililiği azalmıştır. Çünkü “Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi” parlamenter denetim araçlarında önemli değişiklikler meydana getirmiştir. Bunların en dikkat çekici olanı sözlü sorunun kaldırılmasıdır. Bu makale Türkiye Büyük Millet Meclisinin ve parlamenter muhalefetin “Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi”nde sözlü soruya gereksinimi olup olmadığını parlamentarizmdeki sözlü soru deneyimiyle karşılaştırarak panoramik yaklaşımla incelemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Parlamenter denetim araçları, Parlamenter muhalefet, Sözlü soru

Kaynakça

• 18th Congress of the Republic of the Philippines, ‘Rules of the House of Representatives – 18th Congress’ [Rule XVIII. Question Hour – Section 128. Day of Appearance] <https://www.congress.gov.ph/download/ docs/hrep.house.rules.pdf>.
• Abdulhakimoğulları E, ‘Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Hükümet Üzerindeki Denetim Araçlarından Soru’ (2008) (72) e-akademi (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık İnternet Dergisi) <http://www.eakademi.org/makaleler/SORU%20SON.pdf> 1-23.
• Adalet ve Kalkınma Partisi Genel Başkanı İzmir Milletvekili Binali Yıldırım ve Grup Başkanvekilleri Kayseri Milletvekili Mustafa Elitaş, Amasya Milletvekili Mehmet Naci Bostancı, Aksaray Milletvekili İlknur İnceöz, Çanakkale Milletvekili Bülent Turan ve İstanbul Milletvekili Mehmet Muş ile 310 Milletvekilinin Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi (2/1504) ve Anayasa Komisyonu Raporu, Yasama Dönemi: 26, Yasama Yılı: 2, Sıra Sayısı: 447.
• Al H, ‘Başkanlık Sistemi Üzerine: Cumhurbaşkanlığı Sisteminin Zayıf Halkası Parlamento’ (2020) 22(1) Bilgi 14-44.
• Arsel İ, Türk Anayasa Hukukunun Umumi Esasları – Birinci Kitap: Cumhuriyetin Temel Kuruluşu (Mars 1965). Atalay A ve Öztürk M, ‘Cumhurbaşkanı yardımcısı ve yeni bakanlar yemin etti’ Anadolu Ajansı (Ankara, 11 Temmuz 2018) <https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/cumhurbaskani-yardimcisi-ve-yeni-bakanlaryemin-etti/1200026>.
• Aydın M, ‘TOBB ETÜ Hukuk Fakültesi, Anayasa Hukuku öğretim üyesi Prof. Dr. Fahri Bakırcı: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile uygulanan model, kuvvetler birliğidir’ Politikyol (Ankara, 5 Aralık 2021) <https:// www.politikyol.com/tobb-etu-hukuk-fakultesi-anayasa-hukuku-ogretim-uyesi-prof-dr-fahri-bakircicumhurbaskanligi-hukumet-sistemi-ile-uygulanan-model-kuvvetler-birligidir/>.
• Bakırcı F, ‘Avusturya Parlamentosu Üzerine’ (2013) 17(1-2) Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1181- 1242.
• Bakırcı F, Kuruluşundan Günümüze TBMM’nin Denetim Yetkisinin Sönümlenmesi (Denetimden Kaçış) (Lykeion 2021).
• Bakırcı F ve Yalova Y, ‘TBMM’nin Denetim Yetkisinin Gelişimi Üzerine – Parlamenter Sistemden Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Sözlü Soru Önergesi’ (2021) (13) ViraVerita E-Journal: Interdisciplinary Encounters 352-395.
• Beyme K von, Parliamentary Democracy: Democratization, Destabilization, Reconsolidation, 1789-1999 (1st edn, Macmillan 2000).
• Bülbül M, ‘TBMM’nin Bilgi Edinme Yollarından Sözlü Soru Önergelerinin Cevaplandırılması’ (2006) (3) Yasama Dergisi 5-26.
• Cumhuriyet Senatosu Genel Sekreterliği, Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğünün Maddelere Göre Tasnifli Tutanakları [I. Cilt/II. Cilt] (TBMM 1978).
• Çelebi F, ‘Fransa Millet Meclisi Üzerine’ (2012) (21) Yasama Dergisi 51-84.
• Dubrow G, ‘Chapter Two: Systems Of Governance And Parliamentary Accountability’ in Parliamentary Accountability and Good Governance: A Parliamentarian’s Handbook (Parliamentary Centre/World Bank Institute 2002).
• Ekşi O, ‘Parlamento Mu, Kanun Fabrikası Mı?’ (2013) 71(4) Ankara Barosu Dergisi 125-153.
• Erdem B, ‘Güçlü Yürütme Organının Egemen Olduğu Afrika Başkanlık Sistemleri ve Nijerya Örneği’ (2022) 35(162) TBB Dergisi 1-42.
• Ergül C, ‘TBMM Başkanı Yıldırım: Bakanlar bütçe görüşmelerine katılacak’ Anadolu Ajansı (Ankara, 10 Aralık 2018) <https://www.aa.com.tr/tr/politika/tbmm-baskani-yildirim-bakanlar-butce-gorusmelerinekatilacak/1334262>.
• Erhan Bulut Z ve Duygulu Vİ, ‘Türk Tipi Başkanlık Sisteminde Denge ve Denetim Mekanizmaları’ (2023) 1(1) Karatekin Hukuk Dergisi 41-59.
• Ertaş T, ‘Amerikan Siyasi Tarihinde Başkanların Impeachment Usulü İle Suçlandırılması: Johnson, Nixon, Clinton ve Trump Örnekleri Üzerinden Anayasal Bir İnceleme’ (2022) 12(1) SDÜHFD 3-89.
• German Bundestag Public Relations Division, ‘Rules of Procedure of the German Bundestag and Rules of Procedure of the Mediation Committee’ (Deutscher Bundestag 2022).
• Göktepe H, ‘Yıldırım: Başkanlık sistemi teklifimizi Meclis’e sunacağız’ Sputnik Türkiye (İstanbul, 12 Ekim 2016) <https://sputniknews.com.tr/20161012/yildirim-pkk-102.525.2193.html>.
• Gönenç L ve Kontacı AE, ‘2017 Tarihli Anayasa Değişikliği Sonrasında Yasama-Yürütme İlişkileri’ (2019) 32(145) TBB Dergisi 53-79.
• Hazama Y, Gençkaya ÖF and Gençkaya S, ‘Parliamentary Questions in Turkey’ (2017) 13(4) The Journal of Legislative Studies 539-557.
• İnceoğlu S, ‘ABD Başkanlık Rejimi Örneği İle Karşılaştırmalı Olarak Türkiye’de Meclis Araştırması’ iç Anayasa Hukuku Araştırmaları Derneği (edr), Türkiye Büyük Millet Meclisi Yüzüncü Yıl Armağanı: Hukuk, Siyaset Bilimi ve Tarih (Tekin 2022).
• İstanbul Milletvekili İbrahim Özden Kaboğlu’nun, çeşitli denetim önergelerine dair verilere ilişkin yazılı soru önergesi, Dönemi ve Yasama Yılı: 27/5, Esas Numarası: 7/66996, Başkanlığa Geliş Tarihi: 21/06/2022.
• Kaboğlu İ, ‘Meclis Hükümeti’nden Hükümet’siz Meclis’e’ Birgün (İstanbul, 4 Ekim 2018) <https://www.birgun. net/makale/meclis-hukumeti-nden-hukumet-siz-meclis-e-232407>.
• Kaboğlu İ, ‘PBDBY yorgunu Türkiye…’ Politikyol (Ankara, 31 Temmuz 2022) <https://www.politikyol.com/ pbdby-yorgunu-turkiye/>.
• Kaboğlu İ, ‘Yabancılaştırma nasıl aşılır?’ Birgün (İstanbul, 17 Kasım 2022) <https://www.birgun.net/makale/ yabancilastirma-nasil-asilir-410280>.
• Kaboğlu İÖ, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar) (16. Bası, Legal 2021).
• Kalaycıoğlu E ‘16 Nisan 2017 Referandumunun getirdikleri: Neo-patrimonyal Sultanizm’ Politikyol (Ankara, 24 Temmuz 2022) <https://www.politikyol.com/16-nisan-2017-referandumunun-getirdikleri-neopatrimonyal-sultanizm/>.
• Kaplan E, ‘Genel kurul bakanlara kapalı’ Cumhuriyet (İstanbul, 1 Mart 2020) <https://www.cumhuriyet.com.tr/ haber/genel-kurul-bakanlara-kapali-1724282>.,
• Kara F, ‘Birleşik Krallık Avam Kamarası Çalışma Usul ve Esasları Üzerine’ (2012) (21) Yasama Dergisi 7-50. Kıran A ve Aktaş M ‘ABD Başkanlık Sistemi, Kuvvetler Dengesi ve Farklı Uygulamaları’ (2017) 7(19) TYB Akademi 55-82.
• Le May GHL, British Government 1914-1963: Select Documents, Reprinted with minor corrections (Methuen 1964)
• McHenry DE, ‘Formal Recognition of the Leader of the Opposition in Parliaments of the British Commonwealth’ (1954) 69 (3) Political Science Quarterly 438-452.
• Millet Meclisi İçtüzüğünün Başlığı İle Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu İçtüzüğe Bazı Maddeler Eklenmesi Hakkında TBMM Kararı, Karar Numarası: 424, Karar Tarihi: 16.05.1996, RG 24.05.1996/22645.
• Neziroğlu İ, ‘Türkiye Büyük Millet Meclisinde Parlamenter Denetim Aracı Olarak Sözlü Soru Önergelerinin Etkinliği’ (2006) 8(2) Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 151-168.
• Official Gazette, ‘The Constitution of the Republic of the Philippines’ [Article VI: The Legislative Department, Section 22] <https://www.officialgazette.gov.ph/constitutions/1987-constitution/>.
• Özbey İ, ‘Prof. Dr. Ersin Kalaycıoğlu, Sultanizmde hesap verilmez’ Cumhuriyet (İstanbul, 1 Kasım 2021) <https:// www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/prof-dr-ersin-kalaycioglu-sultanizmde-hesap-verilmez-1881068>.
• Özbudun E, Parlamenter Rejimde Parlamentonun Hükümeti Murakabe Vasıtaları (Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 1962).
• Özsoy Boyunsuz Ş, ‘Siyasi Parti Sistemlerine Göre Başkanlık Rejiminin Türleri’ (2016) 3(49) Amme İdaresi Dergisi 1-40.
• Pelizzo R and Stapenhurst F, ‘Government Accountability and Legislative Oversight’ (1st edn, Routledge 2014). Potter A ‘Great Britain: Opposition with a capital ´´O´´’ in Robert A. Dahl (ed), Political Oppositions in Western Democracies (3rd edn, Yale University Press 1968).
• Roskin MG, Cord RL, Medeiros JA, and Jones WS, Political Science: An Introdiction, (14th edn, Pearson 2017). Sánchez de Dios M and Wiberg M, ‘Questioning in European Parliaments’ in Shane Martin and Oliver Rozenberg(eds), The Roles and Function of Parliamentary Questions (1st edn, Routledge 2012).
• Sayın A, ‘Gara: Hulusi Akar ve Süleyman Soylu, Meclis Genel Kurulu’nu yarın Irak’ın kuzeyindeki operasyonla ilgili olarak bilgilendirecek’ BBC News Türkçe (Ankara, 15 Şubat 2021) <https://www.bbc.com/turkce/ haberler-turkiye-56070044>.
• Soysal M, Anayasaya Giriş (3. Bası, İmge 2011).
• Şimşek H, ‘Meclis’in eli kolu bağlandı’ Birgün (İstanbul, 8 Nisan 2023) <https://www.birgun.net/haber/meclisin-eli-kolu-baglandi-427994>.
• Tanilli S, Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş (Say 1982).
• Tanör B ve Yüzbaşıoğlu N, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku (17. Bası, Beta 2018).
• Tekin A, ‘Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Yasamanın Güçlendirilmesi: Sözlü Soru ile Yürütme ve Bürokrasiden İzahat İstenmesi’ (2022) 9(2), İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 297-334. Teziç E, Anayasa Hukuku (20. Bası, Beta 2016).
• The Republic of Chile, ‘Chile 1980 (rev 2021)’ [Chapter V. National Congress – Exclusive Powers of the House of Representatives – Article 52/1/b] <https://www.constituteproject.org/constitution/Chile_2021?lang=en>.
• The Republic of Nicaragua, ‘Nicaragua 1987 (rev 2014)’ [Title VIII. The Organization of the State – Chapter II. Legislative Branch – Article 138/4, 150/15, 151/5] <https://www.constituteproject.org/constitution/ Nicaragua_2014?lang=en>.
• The United Mexican States, ‘Mexico 1917 (rev 2015)’ [Title Three – Chapter II. The Legislature – Article 69/1/2, 93/1/2] <https://www.constituteproject.org/constitution/Mexico_2015>.
• Tunaya TZ, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku (4. Bası, Fakülteler Matbaası 1980)
• Tunç H ve Yavuz B, ‘Avantaj ve Dezavantajlarıyla Başkanlık Sistemi’ (2009) 21(81) TBB Dergisi 1-39.
• Turgut Yılmaz N, Siyasal Muhalefet: Batı Demokrasileri-Sosyalist Ülkeler-Türkiye (2. Bası, İmaj 2014).
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, B: 61, 21.02.1989, O: 1.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa Komisyonu Tutanak Dergisi, Dönem: 26, Cilt: 1, Yasama Yılı: 2, 28 Aralık 2016, T: 8, O: 1.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa Komisyonu Tutanak Dergisi, Dönem: 26, Cilt: 1, Yasama Yılı: 2, 29 Aralık 2016, T: 9, O: 2.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Araştırma Hizmetleri Başkanlığı, ABD Kongresinde Yasama, Denetim ve Bütçe Süreçleri (TBMM 2019).
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Araştırma Hizmetleri Başkanlığı, Almanya Parlamentosunda Yasama, Denetim ve Bütçe Süreçleri (TBMM 2019).
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Araştırma Hizmetleri Başkanlığı, Fransa Ulusal Meclisinde Yasama, Denetim ve Bütçe Süreçleri (TBMM 2019).
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Araştırma Hizmetleri Başkanlığı, İngiltere Avam Kamarasında Yasama, Denetim ve Bütçe Süreçleri (TBMM 2019).Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, Kanun Numarası: 5678, Kabul Tarihi: 31.05.2007, RG 16.06.2007/26554.
• UK Parliament, ‘MPs’ Guide to Procedure – Urgent Questions’ <https://guidetoprocedure.parliament.uk/ collections/Wtb12urb/urgent-questions>.
• UK Parliament, ‘Question Time’ <https://www.parliament.uk/about/how/business/questions/>. UK Parliament, ‘MPs’ Guide to Procedure – Oral questions’ <https://guidetoprocedure.parliament.uk/ collections/RgtquIRV/oral-questions>.
• UK Parliament, ‘MPs’ Guide to Procedure – Topical Questions’ <https://guidetoprocedure.parliament.uk/ collections/RgtquIRV/oral-questions>.
• UK Parliament, ‘Question Time’ <https://www.parliament.uk/about/how/business/questions/>.
• UK Parliament, ‘Supplementary Questions’ <https://www.parliament.uk/site-information/glossary/ supplementary-questions/>
• UK Parliament, ‘Urgent Questions’ <https://www.parliament.uk/about/how/business/urgent-questions/>
• Uslu S ve Subaşı E, ‘TBMM Genel Kurulu İdlib gündemiyle kapalı oturumda toplandı’ Anadolu Ajansı (Ankara, 5 Mart 2020) <https://www.aa.com.tr/tr/politika/tbmm-genel-kurulu-idlib-gundemiyle-kapalioturumda-toplandi/1753204>.
• Wiberg M, ‘Parliamentary Questioning: Control by Communication?’ in Herbert Döring (ed) Parliaments and Majority Rule in Western Europe (Campus Verlag/St. Martin’s Press 1995).
• Yamamoto H, Tools for parliamentary oversight: A comparative study of 88 national parliaments (InterParliamentary Union 2007).
• Yılmaz D, Bir Denge Unsuru Olarak Anayasal Muhalefetin Parlamento İçindeki İktidarı (Yetkin 2016).
• Yüce M ‘Denge ve Denetleme Ağı’nın sistem tespiti: Hiper-başkanlık’ Gazete Duvar (İstanbul, 22 Aralık 2020) <https://www.gazeteduvar.com.tr/denge-ve-denetleme-aginin-sistem-tespiti-hiperbaskanlikhaber-1507837.
• Zengin MA, ‘ABD Başkanlık Sisteminde Fren ve Denge Mekanizması Üzerine Bir İnceleme’ (2016) 7(28) TAAD 1-28.