Condictio Indebiti: Borç Olmayan Şeyin İfasına Dayanan Sebepsiz Zenginleşme Talebinin Şartları ve İade Talebine Yönelik Diğer Hukuki Dayanaklarla Sınırlarının Çizilmesi

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 1, 435 - 461, 30.06.2024

Işık Aslı Han

https://doi.org/10.33433/maruhad.1454265

Öz

Edimden doğan zenginleşmeler arasında en sık rastlanılan condictio indebiti, yani borç olmayan şeyin ifasına dayanan sebepsiz zenginleşme talebi, Türk Borçlar Kanununun 78. maddesinde özel bir hüküm ile düzenlenmiştir. Anılan hükümde sebepsiz zenginleşme talebinin ileri sürülebilmesi, ilk bakışta yalnızca yanılarak borcu ifa etme şartına tabi tutulmuş, borcun özgür iradeyle ifa edilmediği diğer haller göz ardı edilmiş görünmektedir. Ancak İsviçre ve Türk hukuklarında kabul edildiği gibi condictio indebiti; özgür iradeyle ifanın bulunmadığı diğer durumlarda ve özellikle irade sakatlığı halleri ile sebepsiz zenginleşmeden doğan borç ilişkisinin tarafları arasındaki aşikâr güç dengesizlikleri bulunduğu gibi diğer hallerde de ileri sürülebilir. Bu kapsamda borç olmayan şeyin ifasına dayanan sebepsiz zenginleşme talebinin sıkı şartlara tabi tutulmasının ardında yatan sebep, kazandırmanın bağışlama sebebine (causa donandi) dayandığı varsayımın dayandığının faraziye olarak kabul edilmesidir. Bu kapsamda geçerli olmayan bir borcun konusu olan veya borçlanılan fazla edimi, özgür iradesiyle ifa eden kişi bağışlama kastıyla kazandırmada bulunmuş sayılır. Condictio indebiti’nin diğer sorumluluk sebepleriyle sınırlarının belirlenmesi ve sebepsiz zenginleşmeden doğan bu talebin diğer sorumluluk sebeplerine dayanan taleplerle yarışıp yarışmadığının tespit edilebilmesi için, borçlar hukukundan kaynaklanan diğer talepler ve İcra İflas Kanununda düzenlenen istirdat davasıyla ilişkisi incelenmelidir. Özellikle bir sözleşme tahtında borçlanılan fazla edimin ifası halinde fazla ifa edilen kısma ilişkin iade talebinin, sözleşmesel sorumluluk alanına çekilmek istenmesi bu sınırının çizilmesini zorlaştırmaktadır. Diğer yandan, sebepsiz zenginleşme davası ve istirdat davası arasındaki ilişki icra iflas hukuku öğretisinde tartışmalıdır. Bu açıklamalar ışığında değinilen meselelere ışık tutmak amacıyla Çalışmada condictio indebiti’nin şartları derinlemesine incelenecek, ardından maddi hukuk ve usul hukukundan doğan benzer tasfiye talepleriyle sınırları çizilecektir.

Anahtar Kelimeler

sebepsiz zenginleşme, borçlanılmayan edimin ifası, fazla ifa halinde iade, özgür iradeyle ifa, istirdat davası.

CONDICTIO INDEBITI: CONDITIONS OF UNJUST ENRICHMENT FOR PERFORMANCE OF NON-DEBT AND ITS BOUNDARIES WITH OTHER LEGAL GROUNDS

Öz

Among enrichments arising from performance, the most frequently encountered is condictio indebiti, claim for unjust enrichment based on a non-debt (undue payment), which is regulated by a special provision in Article 78 of the Turkish Code of Obligations. At the first glance, the requirement for asserting a claim for unjust enrichment seems to be limited solely to cases where an obligation is mistakenly performed, overlooking other instances where the obligation is not performed by free will. However, as accepted in Swiss and Turkish law, condictio indebiti can be invoked as well in cases where performance is not made by free will but also in other circumstances, particularly instances of impaired consent, and when there are apparent power imbalances between the parties. The underlying reason behind the strict requirements for asserting a claim for unjust enrichment based on the performance of a non-debt is the assumption of a presumed intention to perform with causa donandi. In this regard, the person who performs a non-debt or performs more promised, is assumed to perform gratuitously. In order to determine the boundaries of condictio indebiti with other grounds of liability and to ascertain whether a claim arising from unjust enrichment competes with claims based on other grounds of liability, the relationship between such claims arising from the law of obligations and the restitution action regulated in the Enforcement and Bankruptcy Law must be perused. In particular, the attempts to bring the request for restitution regarding the excess performance under contractual liability complicates the delineation of its boundaries. Furthermore, the relationship between the claim for unjust enrichment and the restitution action is controversial in the doctrine of enforcement and bankruptcy law. In light of these explanations, in order to shed light on the issues discussed, this Work will delve into the requirements of condictio indebiti in depth, followed by delineating its boundaries with similar restitution claims arising from substantive law and procedural law.

Anahtar Kelimeler

unjust enrichment, performance of non-debt (undue payment), restitution of excessive performance, voluntary performance, action for restitution

Kaynakça

• Antalya G, Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt V/1,2 (Genişletilmiş 2. Baskı, Seçkin 2019).
• Bangert J, Art. 86 SchKG, Basler Kommentar Bundesgesetz über Schuldbetreibung und Konkurs (3. Baskı, Helbing Lichtenhahn Verlag 2021).
• Becker H, Art. 63 iç Allgemeine Bestimmungen, Art. 1-183 OR Schweizerisches Zivilgesetzbuch, Obligationenrecht BK – Berner Kommentar (2. Baskı, Stämpfli Verlag AG 1945).
• Bopp D, ‘Der Rückforderungsvorbehalt’ (2022) 6 Aktuelle Juristische Praxis 540–547.
• Bucher E,‘Hundert Jahre Schweizerisches Obligationenrecht: Wo stehen wir heute im Vertragsrecht’ (1983) 102 Zeitschrift für Schweizerisches Recht 251-383.
• Buz V, ‘Rückforderung von Zuvielleistungen, Ein Plädoyer für die Abkehr von der bereicherungsrechtlichen Einordnung des Herausgabeanspruchs’ (2016) 7 Aktuelle Juristische Praxis 899-909.
• Buz V, ‘‘Sözleşmede Kararlaştırılandan Fazla İfa Halinde İade Talebinin Hukuki Dayanağı’’ iç XXI. Ticaret Hukuku ve Yargıtay Kararları Sempozyumu 9-10 Aralık 2005, (Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü 2006).
• Chappuis B, Art. 63 iç Commentaire Romand 1. Art. 1-252 CO, partie générale, contrats innommés, vente et donation (3. Baskı, Basel: Helbing Lichtenhahn 2021).
• Chappuis B, Art. 65, iç Commentaire Romand 1. Art. 1-252 CO, partie générale, contrats innommés, vente et donation (3. Baskı, Basel: Helbing Lichtenhahn 2021).
• Chappuis C, L’enrichissement illégitime écarté par le contrat iç L’évolution récent du droit des obligations (2004).
• Çetiner B, Furrer A ve Müller-Chen M, Borçlar Hukuku Genel Hükümler (Güncellenip Gözden Geçirilmiş 2. Baskı, On İki Levha Yayınları 2022).
• Demirsatan B, ‘Türk Borçlar Kanunu’nun 78. Maddesinin Uygulama Alanına İlişkin Olarak Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 14. 3. 2012 Tarih ve E. 2011/13-748 K. 2012/140 Sayılı Kararının Değerlendirilmesi’ (2013) 52(2) İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 563-576.
• Eren F ve Dönmez Ü, TBK m. 78 iç Eren Borçlar Hukuku Şerhi Cilt II m. 49-82 (Yetkin Yayınları 2022).
• Fraefel C, Die Betreibung einer Nichtschuld Haftpflicht – und bereicherungsrechtliche Folgen (Schulthess 2011).
• Gauch P, Der Werkvertrag (6. Baskı, Schulthess 2019).
• Gauch P, Schluep WR ve Schmid J, OR AT Schweizerisches Obligationenrecht Allgemeiner Teil Band I (Schulthess 2020).
• Gelbhaus T, Art. 63 iç OR Kommentar zum Schweizerischen Obligationenrecht, OFK – Orell Füssli Kommentar, (4. Güncellenmiş ve Yenilenmiş Baskı, Orell Füssli Verlag 2023).
• Guhl T ve Koller A, Das Schweizerische Obligationenrecht mit Einschluss des Handels – und Wertpapierrechts (9. Baskı, Schulthess 2000).
• Günal AN, Roma Hukukunda Varolmayan Bir Borcun İfası Nedeniyle Sebepsiz Zenginleşme (Condictio Indebiti) (Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları 1996).
• Hahn AC, Art. 63 iç Obligationenrecht – Allgemeine Bestimmungen Art. 1-183 OR, CHK – Handkommentar zum Schweizer Privatrech (3. Baskı, Schulthess 2016).
• Hahn, Anne-Catherine. Art. 65 iç Obligationenrecht – Allgemeine Bestimmungen Art. 1-183 OR, CHK – Handkommentar zum Schweizer Privatrech (3. Baskı, Schulthess 2016).
• Huguenin C, Obligationenrecht – Allgemeiner Teil und Besonderer Teil (Güncellenmiş ve Kısmen Yeniden İşlenmiş 8. Baskı, Schulthess 2019).
• İnceoğlu M, Kira Hukuku Cilt II (On İki Levha Yayınları 2014).
• İnceoğlu MM, ‘İfanın Hukuki Niteliği ve Borçlunun Edime Uygun Eyleminin İfa Teşkil Edip Etmeyeceği Sorunu’ (2005) 54(4) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 149-182.
• Kaufmann–Bütschli LR, Grundlagenstudien zur ungerechtfertigen Bereicherung in ihrer Ausgestaltung durch das schweizerische Recht (Verlag Stämpfli & Cie 1983).
• Kılıçoğlu A, Borçlar Hukuku Genel Hükümler (Yeni Türk Borçlar Kanunu’na Göre Genişletilmiş 23. Bası, Turhan Kitabevi Yayınları 2019).
• Koller A, Die Kondiktionssperre von Art. 63 Abs. 1 OR (2006) 4 Aktuelle Juristische Praxis 468-470.
• Koller A, Schweizerisches Obligationenrecht Allgemeiner Teil Band I, Handbuch des Algemeinen Teils des Obligationenrechts (5. Baskı, Stämpfli Verlag 2022).
• Kuru B, İcra ve İflas Hukukunda Menfi Tespit Davası ve İstirdat Davası (Yetkin Yayınları 2003).
• Muşul T, İcra ve İflas Hukukunda Menfi Tespit ve İstirdat Davaları (Güncellenmiş ve Genişletilmiş 2. Baskı, Adalet Yayınları 2016).
• Nomer HN ve Ergüne MS, Eşya Hukuku (Gözden Geçirilmiş Genişletilmiş 9. Bası, On İki Levha Yayınları 2022).
• Oğuzman MK ve Öz, MT, Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt II (6098 sayılı Yeni Türk Borçlar Kanunu’na Göre Güncellenip Genişletilmiş 16. Bası, Vedat Kitapçılık 2021).
• Öz T, Öğreti ve Uygulamada Sebepsiz Zenginleşme (Kazancı Yayınları 1990).
• Özen B, Kira Bedeli Artışına İlişkin Sözleşme Şartları ve Sözleşme Uyarınca Gerçekleşen Kira Bedeli Artışının Kira Tespit Davası Sonucunda Gerçekleşen Kira Bedeli Artışından Ayırt Edilmesi iç Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi Özel Hukuk Sempozyumu Özel Sayısı Cevdet Yavuz’a Armağan (Legal 2012).
• Özen B, Haksız Zilyedlikte İade (Beta 2003).
• Postacıoğlu İE Altay S, İcra İflas Hukuku Esasları (Güncelleştirilmiş Genişletilmiş 5. Baskı, Vedat Kitapçılık 2010).
• Reisoğlu S, Sebepsiz İktisap Davasının Genel Şartları (Türk Matbaası 1961).
• Schwenzer I ve Fountoulakis C, Schweizerisches Obligationenrecht Allgemeiner Teil (8. Baskı, Stämpfli Verlag 2020).
• Schmidlin B ve Campi A, Art 31 iç Commentaire Romand Code des Obligations I Art. 1 – 252 CO, partie générale, contrats innommés, vente et donation (3. Baskı, Helbing Lichtenhahn 2019).
• Serozan R, TBK m. 78 iç İstanbul Şerhi Türk Borçlar Kanunu Cilt – 1 (madde 1-82) (3. Baskı, Vedat Kitapçılık 2019).
• Serozan R, Serozan Borçlar Hukuku Genel Bölüm (Gözden Geçirilmiş 8. Bası, On İki Levha Yayınları 2022).
• Serozan R, Eşya Hukuku I (Genişletilmiş 3. Baskı, Filiz Kitabevi 2014).
• Schulin H ve Vogt AL, Art. 63 iç Basler Kommentar Obligationenrecht I (Helbing Lichtenhahn Verlag 2020).
• Schulin H ve Vogt AL, Art. 65 iç Basler Kommentar Obligationenrecht I (Helbing Lichtenhahn Verlag 2020).
• Tercier P ve Zufferey JB, ‘La rémunération liée au retrait d’un recours ATF 123 III 101 (arrêt D. c/A. du 20 nov. 1996)’ (1997) Droit de la Construction 113-118.
• Turanboy KN, ‘Sebepsiz Zenginleşme Davasının Asli-Tali Niteliği’ (1997) 1(2) Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 94-104.
• Umar B, Türk İsviçre Hukukunda Sebepsiz Zenginleşme Davası ile Takip Borçlusunun İstirdat Davasının Telahuku iç Yargıtay Yüzüncü Yıldönümü Armağanı (Adalet Bakanlığı 1968).
• Uyar T, İcra Hukukunda Olumsuz Tespit ve Geri Alma Davaları (İ.İ.Y. m. 72) (2. 6 Misli Genişletilmiş Baskı, Şafak Basım ve Yayınevi 1984).
• Vock D ve Aepli M, SchKG 86 iç Kommentar zum Bundesgesetz über Schuldbetreibung und Konkurs SchKG, SK – Schulthess Kommentar (Carl Jaeger’in 1911 tarihli 3. Baskısına dayanan 4. Baskı, Schulthess 2017).
• Von Tuhr A ve Peter H, Allgemeiner Teil des Schweizerischen Obligaitonenrechts Band I (3. Baskı, Schulthess 1979).
• Voser N, Bereicherungsansprüche in Dreiecksverhältnissen, erläutert am Beispiel der Anweisung (Helbing & Lichtenhahn 2006).
• Yavuz N, Uygulamada ve Öğretide İtirazın İptali Menfi Tespit ve İstirdat Davaları (Yetkin Yayınları 2000).