Kur’ân’da “Rab” Kavramı Üzerine Semantik Bir Analiz

Yıl 2013, Sayı: 44, 39 - 66, 07.03.2014

AYDIN Temizer

Öz

Öz: Kur’ân’ın ilk muhataplarının edebiyatında, sahip, ıslah/terbiye eden, efendi/hükümdar, tanrı vb.
manaları taşıyan Rab kelimesi, aynı anlamlara paralel surette Kur’ân’da da kullanılmıştır. Bu
kavramla -Hz. Yusuf ve Hz. Musa (a.s.) ümmetlerinin inançlarını anlatma amacıyla başka
varlıklar kısmen adlandırılmış olsa da- çoğunlukla Yüce Allah kastedilmiştir. Geçtiği ayetlerde
hemen hepsiyle muzâf (tamlanan) şeklinde yer alan Rab kavramı, bir kaç istisnayla izâfetsiz olarak
da zikredilmiştir. Kur’ânî terminolojide Rab kavramının semantik alanına, yaratıcı (Hâlık),
doğruyu gösteren (Hâdî), rızkın gerçek kaynağı (Râzık), bunları yapmaya gücü yeten (Kâdir),
mantıksal zorunlulukla kulluk edilmeye gerçek hak sahibi (Ma‘bud) ve benzeri manalar katılmış;
böylelikle söz konusu kavramın anlam yelpazesi genişlemiştir. Bu şekilde semantik sahası
genişleyen Rab kavramı, İlâhî hüviyete bürünen anlam örüntüsüyle, Allah için Lafzatullah’tan
الله) ) sonra ikinci sırada kullanılan bir özel isim (alem) kimliğini kazanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kur’ân, Rab, Kavram, Semantik, Esmâ-i Hüsnâ, Rubûbiyyet, Terbiye.
Semantic Analysis of the Concept of “Rab” in the Qur’an
Abstract: The term of “Rab” which means owner, reformer/educator, master/ruler, deity in literature
of early collocutors of Qur’an has been used by Qur’an in parallel meanings. This term often
means “Allah”. But other assests were also named with this term in order to explain the
communities of Prophet Joseph and Prophet Moses regarding their bliefs. In the verses where the
concepts of “Rab” mentioned in -almost all of them- it exists as a noun phrase, a few exceptions
are mentioned in the separate form. The semantic field of the term of “Rab” in the Qur’anic
terminology also means, creator, indicator of the truth, the true source of sustenance, omnipotence,
necessarily the rightful being to be served. In this way the meaning of the concept of “Rab”
expanded. Thus the concept of “Rab” (Lord) comes second in importance after the word “Allah”.
Keywords: Qur’an, Rab, Concept, Semantic, Asma al Husna, Rububiyat, Nurture.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Rab, Kavram, Semantik, Esmâ-i Hüsnâ, Rubûbiyyet, Terbiye.

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd (ö. 1387/1968), el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’lKur’âni’l-Kerîm, İstanbul 1982.
• Âlûsî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Mahmud el-Bağdâdî (ö. 1270/1853), Rûhu’l-meânî, (tsh. Ali Abdülbârî Atıyye), Beyrut 2005.
• Atay, Hüseyin, Kur’ân’da İman Esasları, Ankara 1998.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 458/1066), ----------es-Sünenü’l-kübrâ, (thk. Meclisü Dâireti’l-Maârif), I. bs. Haydarâbâd 1936. ----------Şuabü’l-iman, (thk. Ebû Hacir Muhammed Zaglûl), I. bs. Beyrut 1990.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/870), Sahîhu’l-Buhârî, (dzn. Mustafa Dîb el-Bugâ), Dimaşk 1990.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad (ö. 400/1009), es-Sıhâhtâcü’l-luga ve sıhahu’lArabiyye=es-Sıhâh fi’l-luga, (thk. Ahmed Abdülgafur Attar), Beyrut 1990.
• Çelik, Ömer, “Kur’ân-ı Kerîm’de Nûr Kavramı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998-1999, sy. 16-17.
• Çiçek, Yakup - Yıldız, Fahrettin, Hamd-Rab, İstanbul 1986.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş‘as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî (ö. 275/889), Kitâbü’sSünen=Sünenu Ebî Davud, (thk. Muhammed Avvâme), Cidde 1998.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsî (ö. 745/1344), el-Bahru’l-muhît,(thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vdğr). Beyrut 2007.
• Ebû Hilâl el-Askerî, Hasan b. Abdullah b. Sehl (ö. 400/1009), el-Furûk fi’l-luga, (thk. Lecnetü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), 5. bs. Beyrut 1983.
• Ebu Süneyne, Talib Mahmud, Esmaullahi’l-hüsnâ ve eseruhâ fi sülûki’l-insan, Dimaşk 2005.
• Ebu’l-Bekâ, Eyyub b. Musa el-Hüseynî el-Kefevî (ö. 1095/1684), Külliyyâtu Ebi’lBekâ, (thk. Muhammed Mısrî, Adnan Derviş), Beyrut 1993.
• Ebussuûd Efendi, Muhammed b. Muhammed İmâdî (ö. 982/1574), Tefsîru Ebissuûd=İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kur’âni’l-Kerîm, 4. bs. Beyrut 1994. Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, İstanbul 1979.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed (ö. 370/980), Tehzîbü’l-luga, (thk. İbrahim el-Ebyârî), Kahire ts. Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakûb (ö. 817/1415), ----------Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-Kitâbi'l-Azîz, (thk. Ali en-Neccâr), Beyrut ts. ----------el-Kâmûsu’l-muhît, (thk. Mektebü tahkîki’t-türâs), Beyrut 1987.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nisaburi (ö. 405/1014), elMüstedrek ale’s-Sahîhayn, (thk. Hamdi Demirdaş Muhammed), Beyrut 2000. Hâzin, Alaeddin Ali b. Muhammed b. İbrâhim el-Bağdâdî (ö. 741/1341), Muhtasaru tefsîri’l-Hâzin, (ihtsr. Abdülganî ed-Dakr), Dimaşk 1994.
• Izutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Allah ve İnsan, (çev. Süleyman Ateş), Ankara 1975.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tûnusî, (ö. 1394/1973), Tefsîrü’t-tahrîrve’t-tenvîr, Tûnus 1984.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman el-Mevsılî (ö. 392/1001), el-Hasâis, (thk. Muhammed Ali en-Neccâr), Beyrut ts.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ, Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga, (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), Beyrut ts. İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ Imâdüddîn İsmail b. Ömer (ö. 774/1373), Tefsîrü’l-Kur’âni’lAzîm, (thk. Sami b. Muhammed es-Selâme), Riyad 1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (ö. 273/887), Sünenu İbn Mâce, (thk. Muhammed Fuad Abdülbaki), Kahire 1975.
• İbn Manzûr, Cemâleddîn Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükrim (ö. 711/1311), Lisânü’lArab, (thk. Âmir Ahmed Haydar), Beyrut 2003.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhâlim (ö. 728/1328), Dekâikü’t-tefsîr, (thk. Muhammed es-Seyyid Cüleynid), Dimaşk 1984.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’s-Saadât Mecdüddîn Mübarek b. Muhammed (ö. 606/1210), enNihâye fî garîbi’l-hadîsve’l-eser, (thk. Tahir Ahmed Zavi, Mahmûd Muhammed Tanahi), Kahire 1963.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr (ö. 671/1273), ----------el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, (thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki), Beyrut 2006. ----------el-Esnâ fî şerhi esmâillahi’l-hüsnâ ve sıfâtih, (thk. Salih Atıyye), Bingazi 2001. Mevdûdî, Seyyid Ebü’l-A’la (ö. 1399/1979), ----------Tefhîmü’l-Kur’ân, (trc. Muhammed Han Kayani vdğr.), İstanbul 1986. ---------- Kur’ân’a Göre Dört Terim, (trc. Osman Cilacı, İsmail Kaya), İstanbul 1983. Nablusî, Muhammed Râtib, Mevsûâtu esmâillahi’l-husnâ, Dimaşk 2002.
• Râgıb İsfehânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal (ö. 502/1108), Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân, (thk. Safvân Adnan Dâvûdî), Beyrut 2002.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer (ö. 606/1209), et-Tefsirü’lkebîr=Mefâtîhu’l-gayb, Beyrut 1990.
• Reşid Rıza, Muhammed (ö. 1354/1935), Tefsirü’l-Kur’âni’l-Hakîm=Tefsîrü’l-menâr, Kahire 1954.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yusuf (ö. 756/1355), ed-Dürrü’l-masûn fî ulûmi’l-Kitâbi’lmeknûn, (thk. Ahmed Muhammed Harrât), Dimaşk 1986.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), Esbâbu’nnüzûl, Beyrût ts.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed (ö. 1250/1834), Fethu’lkadîr=el-Câmi‘ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr, (thk. Abdurrahman Umeyra), Mansûre 1997.
• Taberî, Ebû Cafer İbnCerîr Muhammed b. Cerir b. Yezid (ö. 310/923), Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, Riyâd 2003.
• Tehânevî, Muhammed b. A’la b. Ali el-Fârûkî el-Hanefî (ö. 1158/1745), Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn, (thk. Lütfi Abdülbedi, trc. Abdünnaîm Muhammed Hasaneyn), Kahire 1972.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhamed b. İsa b. Sevre (ö. 279/892), el-Câmiu‘l-kebîr=Sünenü’tTirmizî, (thk. Beşşâr Avvel Ma‘ruf), 2. bs. Beyrut 1998.
• Topaloğlu, Bekir, “Rab”, DİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi) İstanbul 200 Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî (ö. 468/1076), Esbâbu’n-nüzûl, (thk. Mustafa Dîb el-Bugâ), Beyrût 1988.
• William Muir, Sir, (ö. 1819-1905), The Coran=its composition and teaching and the testimony it bears to the holy scriptures, London 1878.
• Wilson, R. D., The Use Of The Terms “Allah” And “Rab” In The Koran, The Muslim World, 1920, vol. X, is. II.
• Yıldırım, Suat, Kur’ân’da Ulûhiyyet, İstanbul 1987.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed (ö. 538/1144), elKeşşaf an hakâiki gavamidi’t-Tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vil, (thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz), Riyad 1998.