Matürîdî Kelamcı Şemsüddîn es-Semerkandî’nin Hıristiyanlık Eleştirisi

Yıl 2014, Cilt: 46 Sayı: 46, 125 - 144, 06.01.2015

Fadıl Ayğan

Öz

Öz: Erken dönemlerden itibaren başlayan Müslüman-Hıristiyan teolojik tartışma ve reddiye geleneğinde
Müslüman kelamcılar önemli bir rol oynamışlardır. Geçmişinde farklı din ve kültürlere beşiklik eden Semerkant bölgesi de Müslüman-Hıristiyan teolojik tartışma geleneğinde yadsınamaz bir konumdadır. Bu makalede incelenen Maveraünnehir Hanefi-Matürîdî ekolün felsefî kelam dönemi
temsilcisi Şemsüddîn es-Semerkandî’nin Hıristiyanlık tarihi ve Kitâb-ı Mukaddes hakkındaki
bilgi birikimi ve İncillerden yaptığı nakillerle ayrıcalıklı bir konumda olduğu anlaşılmaktadır. Semerkandî’nin eleştirilerinin merkezinde enkarnasyona dayalı Tanrı tasavvuru olmakla birlikte o, Hıristiyanlığın tarihî süreçte geçirdiği dönüşüme temas etmek suretiyle tarihsel tenkit yöntemini de kullanır. Semerkandî, hulûl ve ittihad düşüncesine yönelik eleştirilerinde aklî istidlaller yanında Kitâb-ı Mukaddes metinlerinden önemli ölçüde alıntı yaparak delil getirir. Bu makalede söz konusu iki yöntem çerçevesinde Semerkandî’nin başta Tanrı tasavvuru olmak üzere Hıristiyan ilahiyatına yönelik eleştirileri ele alınarak değerlendirilmiş böylelikle hanefi-matürîdî ekolün reddiye geleneğindeki
yeri tespit edilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Şemsüddîn Semerkandî, Hıristiyanlık, enkarnasyon, teolojik tartışma, tenzih.
Critiques of Maturidi Teologian Shams al-Din Samarqandî on Christianity
Abstract: Muslim teologians played an important role in the tradition of refutation and muslim-
christian discussions which began from the earliest times. Samarqand region as a cradle to different religions and cultures has a undeniable position in tradition of muslim-christian discussion. It has been understood that Samarqandi who is represantative of the hanafi-maturidi
school in Ma Wara’un Nahr with his wide knowledge about history of Christianity, the Bible and with his quotations from Gospels has an important position in this tradation. As well as the thought of God, which is based on the incarnation, is the center of his criticism, he dealt with the historical transformation of Christianity by using the method of historical criticism. Samarqandi, in addition to criticising incarnation by using the deduction arguments, he quoted many passages from the Bible to refute it. In this paper, Samarqandi’s criticism to the Christian teology, particularly the idea of God has been discussed within the framework of these two methods. By doing so, we tired to determine the position of hanafi-maturidi school in the tradition of refutation.
Keywords: Shams al-Din Samarqandi, Christianity, incarnation, theological discussion, tanzih.

Anahtar Kelimeler

Şemsüddîn Semerkandî, Hıristiyanlık, enkarnasyon, teolojik tartışma, tenzih

Kaynakça

• Ahmed Ferid Rıfâî, ‘Asru’l-Me’mûn, Kahire 1927.
• Anton Tien, “The Apology of al-Kindi”, The Early Christian-Muslim Dialogue, s. 355-546.
• Abdulmecid Şerefî, el-Fikru’l-İslâmi fi’r-red ale’n-nasârâ ilâ nihâyeti karni’r-rabi’/aşir, Tu- nus, 1986, s. 111-170.
• Arthur Jeffery “Ghevond’s Text of the Correspondence Between ‘Umar II and Leo III” Harvard Theological Review, Vol. 37 (1944), s. 269-332.
• A. Mingana, “The Apology of Timothy the Patriarch before the Caliph Mahdi”, Bulletin of the John Rylands Library, Manchester 1928, vol. 12, no:1, s.137-298.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir b. Tayyib, et-Temhîd fi’r-reddi ale’l-Mulhideti’l-Muattılati ve’r-Râfizeti ve’l-Havârici ve’l-Mu’tezileti, Kahire, 1947.
• Casim Avcı, İslâm Bizans İlişkileri, İstanbul, 2003, s.110-138.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Rükneddin Abdülmelik, el-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille fî usûli’l- i’tikâd, thk. Muhammed Yusuf Musa, Kâhire, 1950.
• Ebu’l-Muîn en-Nesefî, Tabsıratü’l-Edille, thk. Hüseyin Atay, Ankara, 1993.
• F. Nau, “Dialoge Between the Patriarch John I and the Amir of the Hagarenes”, The Early Christian-Muslim Dialogue (632-900 A.D): ed. N.A. Newman, Hatfield, Pennsylvania, 1993, 11-46.
• Gazzâlî, er-Reddü’l-cemil li ilâhiyeti İsa bi sarihi’l-İncil, thk. A. Abdülhak Hilmi, Kahire 1973
• --------- el-İktisâd fi’l-İ’tikâd, Beyrut, 1983.
• Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1995.
• İbrahim Kaplan, İslam’a Göre Hıristiyanlık: Erken Dönem İslam Kaynaklarında Hıristiyanlık Üzerine Değerlendirmeler, İstanbul, 2008.
• ---------“Hıristiyan Teolojisiyle Etkileşimi Açısından Erken Dönem Kelamı”, Kelam Araş- tırmaları Dergisi, 6/2 (2008), s.131-155.
• İsmail Yürük, Şemsüddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî’nin Belli Başlı Kelamî Görüşleri-Allah ve İman Anlayışı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1987;
• İlhan Kutluer, “Semerkandî: Muhammed b. Eşref”, DİA, İstanbul 2009, XXXVI, 475-477.
• J.M.Gaudeul, Encounters & Clashes:Islam and Christianity in History, Roma 2000
• Kadir Albayrak, Keldaniler ve Nesturîler, Ankara, 1997
• Kâdî Abdülcebbar b. Ahmed el-Hemedânî, Tesbîtu delâili’n-nübüvve, thk. Abdülkerim Osman Beyrut, 1966.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasan, el-Muğnî fî ebvabi’t-tevhîdi ve’l-adl, (XVI)Kâhire 1961.
• Kate Zebiri, Muslims and Christians Face to Face, Oxford 1997;
• Leyla Demiri, Muslim-Christian Dialogue in the Eight Century: The Nestorian Patriarch Ti- mothy I and the Abbasid Caliph al-Mahdi, Yüksek Lisans Tezi, Pontificia Universita Gregoriana Facolta di Missiologia, Roma 2004.
• M. Cüneyt Gökçe, Muhammed b. Eşref es-Semerkandî ve Kelam İlmindeki Yeri, Yayınlanma- mış Doktora Tezi, M.Ü.S.B.E, 1996; Mehmet Çelik, Süryani Tarihi, Ankara, 1996
• M. Abdullah eş-Şarkâvî, el-Muhtar fi’r-reddi ale’n-nasârâ, Kâhire 1984.
• Mahmut Aydın, “Yahudi bir Peygamberden Gentile Tanrı’ya İsa’nın Tanrısallaştırılma süreci”, İslâmiyât, 3/4 (2000), s. 47-74.
• Maurice Casey, From Jewish Prophet To Gentile God: The Origins and Development of New Testament Christology, Cambridge, 1991.
• Maria Adelaide Lala Comneno, “Nestorianism in Central Asia During the First Millenni- um: Archaeological Evidence”, Journal of the Assyrian Academic Society, 11 (1997), s. 20-53.
• Mehmet Aydın, “Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed el- Gazâlî ve er-reddü’l-cemil li ilâhiyeti İsa bi sarihi’l-İncil”, İslâmî Araştırmalar, c. 8, sy. 3-4, Ankara 2000, s. 479-482.
• --------- Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Anka- ra, 1998;
• Muhammed Ataürrahim-Ahmed Thomson, Bir İslam Peygamberi Hz. İsa, çev. Gülsüm Mehdiyev, İstanbul, 2009.
• Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, Ankara, 2005.
• Musa Koçar, “Mâtürîdî’nin Hıristiyan Tanrı Anlayışına Yönelttiği Eleştiriler”, S.D.Ü.İ.F.D, 18/1 (2007), s.15-26.
• N.A. Newman (ed.), The Early Christian-Muslim Dialogue: A Collection of Documents From the First Three Islamic Centuries, 632-900: Translations With Commentary, Hatfield 1993.
• Osman Aydınlı, “Semerkant”, DİA, İstanbul 2009, XXXVI, 479-484.
• ---------Fethinden Samanilerin Yıkılışına Kadar (93-389/711-999) Semerkant Tarihi, İstan- bul, 2011.
• Robert L.Wilken, “Nestorianism”, Encyclopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, Detroit, 2005, X, 6482-6483
• Semerkandî, el-Meârif fî şerhi’s-Sahâif, Millet Ktp. Feyzullah Efendi, nr. 1142, vr. 86a.
• ---------es-Sahâifü’l-İlâhiyye, thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif, Kuveyt 1985; Süleyma- niye Ktp. Şehid Ali Paşa, No: 1688, vr.
• ---------İslam İnanç İlkeleri, thk-trc-değ. İsmail Yürük-İsmail Şık, Ankara, 2011.
• Şaban Ali Düzgün, “İmam Matürîdî ve Semerkant Bölgesinde Ana Düşünce”, Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası, ed. Şaban Ali Düzgün, Ankara, 2011.
• --------- Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara, 1998,
• --------- Pavlus: Hıristiyanlığın Mimarı, Ankara, 2004.
• Wadi Z. Haddad, “Bâkıllânî: Bir Onuncu Asır Spekülatif Kelamcısının Hıristiyanlık Temel Doktrinlerine Reddiyesi”, çev. Süleyman Akkuş, Usûl: İslam Araştır- maları, 9 (2008), s. 213-216.
• Taşköprüzâde Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzuâti’l- ulûm, Beyrut, 1985, II, 160. Wilhem Barthold, “Orta Asya’da Moğol Fütu- hatına Kadar Hıristiyanlık”, çev. Köprülüzâde Ahmet Cemal Bey, Türkiyat Mecmuası, 1 (1925).