İslam Hukukunda Tartılarak İşlem Gören (Veznî) Mallarla İlgili Hükümlerin Analizi

Yıl 2024, Cilt: 67 Sayı: 67, 126 - 160, 30.12.2024

Hasan Hacak

https://doi.org/10.15370/maruifd.1559505

Öz

Hanefi ve Hanbelilerin ribâ konusundaki yasakla ilgili tespit ettikleri illet doğrultusunda veznî mal olan ve para niteliği taşıyan dinar ve dirhemin diğer veznî mallarla aynı kategoride yani veznîlik noktasında birleşmeleri bu iki mezhebin faizin illeti teorileri açısından önemli sorunlar üretmiştir. Bu makalenin ana odak noktasını bu sorunlar ve bu iki mezhebin bu soruları aşmak için geliştirdikleri gerekçeleri inceler. Bunların en önemlisi iki veznî malın vadeli değişimiyle ilgilidir. Özellikle de altın ve gümüşten birinin sermaye, piyasada bolca bulunan diğer veznî mallardan birinin ise selem akdinin konusu olduğu durumlarda vade/nesâ faizi doğmakta ve bu işlem yasak olmaktadır. Ancak bu yasaklık ticari hayatta büyük bir zorluk doğurabilecek, piyasa önemli ölçüde kilitlenecektir. Faizin illeti teorisinde muhalif görüşte olanlar bu tür selem işlemlerinin adeta icmâ ile serbest bırakılmış olduğunu ve dolayısıyla Hanefi ve Hanbelilerin bu konudaki illet anlayışının hatalı olduğunu ileri sürmüştür. Hanefi ve Hanbelilerin bir yandan kendi illet teorilerini korumak, bir yandan da özellikle altın ve gümüş paranın sermaye; diğer veznî malın ise selem konusu olduğu bu akde cevaz vermek için ortaya attıkları teoriler ve gerekçeler bu çalışmada genişçe ele alınmıştır. Bu iki mezhep bu duruma karşı illetin tahsisi, paranın mahiyetiyle diğer veznî malların mahiyetinin farklı oluşu, burada ribâ şüphesi bulunmadığı vb. birtakım argümanlar ileri sürmüşlerdir ki bunların tatmin edici çözümler olup olmadığı tartışmalıdır.
Makale yukarıdaki sorunu ele almadan önce vezni malları daha yakından tanımak için mislî–kıyemî mal ayrımında, mislî malların en önemli türü olan, miktarı ağırlık ölçü birimiyle belirlenen veznî/mevzûn mallarla ilgili hükümleri inceler. Fıkıhtaki faiz yasağının da etkisiyle mislî mallar alt kategorilere ayrılmıştır: veznî, keylî, adedî, zer‘î. İslam hukukçularından önemli bir kesimine (Hanefiler, Hanbeliler ve Zeydiler) göre ribe’l-fadl denilen fazlalık faizi bir malın veznî ya da keylî olmasıyla; vade faizi ise kural olarak dört mislî mal türünden birinden olmakla ilgili olduğu için mislî malların bu alt ayrımları önem taşır.

Anahtar Kelimeler

Vezni, Keyli, Misli, Kıyemi, Dinar, Dirhem, Fels

Legal Provisions Related to Goods That Are Measured by Weight Units (Waznī/Mawzūn Goods) in Islamic Law

Öz

This article examines the provisions regarding the most important type of fungible properties, namely waznī/mawzūn goods, i.e. goods whose quantities are determined by units of weight. It also refers to the kaylī goods, which is another important type of mithlī (fungible) goods, since these two types of goods share common provisions in several respects.
The fact that the prohibition of interest in Islamic jurisprudence is only related to the fungible goods, and especially the interest of excess called ribā al-fadl, which according to a significant number of Islamic jurists (Ḥanafīs, Ḥanbalīs, and Zaydīs) is related to the waznī/mawzūn and kaylī/makīl goods led to the division of the fungible goods into subcategories. These are the waznī, kaylī, ‘adadī, and zar‘ī goods.
Gold and silver, which are the metals of the coins called dirhams and dinars, and other metals or alloys such as iron, copper, tin, brass, brass, bronze, lead, etc., are also considered as a form of waznī. It is significant that the most important goods in the market are of waznī type and that different scales and weights, from the most delicate to the largest, are used to determine their quantities.
Since the consideration of a good as waznī or kaylī carries important provisions, especially in terms of interest, the effect of the change in the quantitative measurements of the goods in the markets over time on the provisions has been discussed. From this regard, which goods are considered waznī and which of these categories they fall under is important in terms of the interest theory of the sects, especially for the Ḥanafīs and Ḥanbalīs. For, in these two sects, the metals of the basic currencies of dinar and dirham, i.e. gold and silver, and other waznī goods are united under the category of waznī. This situation not only increases the importance of the waznī category and waznī goods in the Ḥanafī and Ḥanbalī schools but also creates difficulties to be overcome, especially in terms of rulings on interest. The main focus of this article is to analyze these problems. In the other madhhabs, gold and silver and other waznī goods do not meet under a category of wazn, and therefore wazn is only important in limited matters related to the equal measurement of waznī goods with each other.
As for the Ḥanafīs and Ḥanbalīs, the biggest problem they face in this regard is that the deferred exchange of two waznī commodities is not permissible. In cases where either gold or silver is capital and one of the other waznī goods is the subject of the salam contract, term/nasā interest arises and this transaction is prohibited. This is a matter that can cause great difficulty in commercial life. At the same time, if this type of salam is prohibited in line with the Ḥanafī and Ḥanbalī reasoning of interest, the market will be significantly blocked. Thus, it is mentioned that this transaction was permitted by ijmā (consensus) and it is stated by other sects that the Ḥanafī and Ḥanbalī understanding of the principle of interest in this matter is erroneous. The theories put forward by the Ḥanafīs and Ḥanbalīs, on the one hand, to protect their own theories of illah (effective cause), and on the other hand, to allow this contract, in which gold and silver coins are the capital and other waznī goods are the subject of the salam, constitute one of the main focal points of this study. These two sects have put forward some arguments for this situation, such as the allocation of the illah, the difference between the nature of money and the nature of other waznī commodities, the absence of suspicion of interest in this exchange, etc., but it is debatable whether these are satisfactory solutions or not.

Anahtar Kelimeler

Wazni, Kayli, Mithli, Qiyemi, Dinar, Dirham, Fels

Kaynakça

• Alkış, Alpaslan. “İslâm Hukukunda Faizin İlleti”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (Haziran 2018), 113-160.
• Apaydın, H. Yunus. “Karz”, DİA, 24:520-525.
• Aybakan, Bilal, “Selem”, DİA, 36:402-405.
• ———. İslam Hukukunda Borçların İfası, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1988.
• Aydın, Mehmet Akif, “Deyn”, DİA, 9:266-268
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye (thk. Emin Salih Şa‘bân). I—X-XIII, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1420/2000.
• Aynural, Salih. “Kapan”, DİA, 24:338-339.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed bin Muhammed bin Mahmud. el-‘İnâye şerhu’l-hidâye. I-X, Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Babî el-Halebî, 1389/1970.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus b. Salahiddin., Şerhu Müntehâ’l-irâdât (Dekâiku uli’n-nuhâ), II, Beyrut: Âlemu’l-kütüp, 1414/1993
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. IV, Kuveyt Vakıflar Bakanlığı, 1414/1994.
• Ceylan, Mehmet Nezir ve Duman, Ali. “İmam Ebu Yusuf ve Fıkhı”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 29 (2019), 89-126.
• Çilingir, Hamdi. “Hanefi Mezhebine Göre Ribevî Mallarda Ebediyen Veznîlik ve Keylîlik Meselesi” International Journal of Islamic Economics and Finance Studies 9:1 (2023), 61-76.
• Debûsî, Ebu Zeyd. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. (thk. Halîl Muhyiddin el-Mîs), 1. basım, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1421/2001.
• Ferrâ, el-Kâdî Ebû Ya’lâ Muhammed bin el-Hüseyin. el-‘Udde fî usûli’l-fıkh (nşr. Ahmed bin Ali seyr el-Mübârakî), I-V, 1410/1990.
• ———. et-Ta’lika el-Kebîra fî mesâili’l-hilâf alâ mezhebi Ahmed (thk. Nureddin Talib). III, Dâru’n-Nevâdir, 1431/2010. (Dia’a aynı eser et-Taʿlîḳu’l-kebîr fi’l-mesâʾili’l-ḫilâfiyye beyne’l-eʾimme şeklinde not edilmiştir. https://islamansiklopedisi.org.tr/Ebu-Yala-el-Ferrâ)
• ———. Kitabur-rivayeteyn ve’l-vecheyn (el-Mesailil usuliyye minhu), thk .Adulkerim Muhammed Lahim, I. Bası 1985/1405, Mektebetü’l-mearif, Riyad.
• ———.Kitâbü’r-Rivâyeteyn ve’l-vecheyn (el-mesailul fıkhiyye minhu), thk. Adulkerim Muhammed Lahim, c. I-3. Kitabu’l-mearif, erRiyad.…
• Fetâvâ’l-Alemgiriyye (el-Fetâva’l-Hindiyye). III, Bulak: Matbaatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1310.
• Gözübenli, Bekir, “Keylî”, DİA, 25:361-362.
• ———. “Kıyemî”, DİA, 25:539-540.
• Hacak, Hasan, “İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak kavramının Analizi”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2000.
• ——— “İslam Hukukunda Kişi ve Kişilik (Zimmet) Kavramı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 65 (Aralık 2023), 19-39.
• ———. “Mal”, DİA, 27:461-465.
• ———. “Mislî”, DİA, 30:187-188.
• ———. “Veznî”, DİA, 43:95-98.
• ———. “Uruz”, DİA, 42:181-183.
• Hâdimî, Ebû Said Muhammed bin Muhammed bin Mustafa bin Osman. Berîka mahmûdiyye fi şerhi tarîka muhammediyye ve şerîa nebeviyye fî sîrati ahmediyye. IV, Kahire: Matbaatu’l-halebî, 1348.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürru’l-muhtâr şerhu tenvîru’l-ebsâr. (thk. Abdülmün’im Halil İbrahim), Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. basım, 1423/2002.
• Hocaeminefendizade, Ali Haydar. Dürerü’l-hükkâm fi şerhi Mecelleti’l-ahkâm. I. Bası, , I-IV, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• İbn Abidin, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz Dımaşkî, Reddü’l-muhtâr. IV-V-VI, Beyrut, Dâru’l-fikr, 1386/1966.
• ———. el-Ukûdu’d-dürriyye fî tenkîhi’l-fetâvâ’l-Hâmidiyye. II. Dâru’l-ma’rife.
• İbn Ebu’l-‘iz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî b. Muhammed. Tenbîh ‘alâ müşkilâti’l-hidâye (nşr. Abdülhakîm bin Muhammed Şâkir ve Enver Salih Ebu Zeyd), I-V, Suudi Arabistan: Mektebetü’r-rüşd, 1424/2003.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî (thk. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Türkî ve Abdülfettah Muhammed el-Hulv). IV-VII, Beyrut: Âlemu’l-kütüb, 1417/1997.
• İbn Kutluboğa, Kâsım. et-Tashîh ve’t-tercîh ‘alâ muhtasari’l-kudûrî. (nşr. Ziya Yûnus). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1423/2002.
• İbn Manzûr, Muhammed bin Mükerrem bin Ali bin Ahmed el-Ensârî. Lisânu’l-arab. “vzn” md., Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Mâze, Burhanuddin Ebu’l-me’âlî Mahmud bin Ahmed bin Abdilaziz bin Ömer. el-Muhîtu’l-Burhânî fî’l-fıkhi’n-nu’mânî (nşr. Abdülkerim Sâmi el-Cündî). VI, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1424/2004.
• İbn Müflih, Şemsüddin – Merdâvî, Alauddin Ali bin Süleyman. el-Füru’ ve tashîhu’l-füru’. (thk. Abdullah bin Abdülmuhsin et-Türkî), VI, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1. basım, 1424/2003.
• İbn Nüceym, Sirâcu’d-dîn Ömer bin İbrahim. en-Nehru’l-fâik şerhu kenzi’d-dekâik. III, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1422/2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn bin İbrahim bin Muhammed. el-Bahru’r-râik şerhu kenzi’d-dekâik. V-VI, Dâru’l-kitâbi’l-islâmî.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâluddin Muhammed bin Abdilvâhid. Fethu’l-kadîr ‘alâ’l-hidâye. VI-VII, Kahire: Şeriketu mektebeti ve matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve evlâdihî, 1389/1970.
• ‘İlîş, Muhammed. Minehu’l-celîl ʿalâ Muhtaṣari’ş-Şeyh Halîl. III, Beyrut: Dâru’l-fikr, 1404/1984.
• Kallek, Cengiz. “Kantar”, DİA, 24:317-320
• ———. “Men”, DİA, 29:105-107.
• ———. “Rıtl”, DİA, 35:52-55.
• ———. “Ukiyye”, DİA, 42:67-70.
• Karadâği, Ali Muhyiddin. Kâidetu’l-mislî ve’l-kıyemî fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Kahire: Dârü'l-i'tisam, 1993.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas Şihâbuddin Ahmed bin İdris bin Abdirrahman. Envâru’l-bürûk fî envâ’i’l-fürûk. I-III-IV, Beyrut: ‘Âlemü’l-kütüb.
• Kâsânî, Alauddin Ebû Bekr bin Mes‘ûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fi tertîbi’ş-şerâi‘. I-VII, Kahire: Matbaatu’l-Cemâliyye, ve Matbaatu Şeriketi’l-matbuâti’l-ilmiyye, 1328.
• Kudûrî, Ebu’l-Hüseyn Ahmed bin Muhammed bin Ca‘fer el-Bağdâdî. et-Tecrîd (nşr. Muhammed Ahmed Sirâc ve Ali Cum‘a Muhammed). V, Kahire: Daru’s-selâm. 1327/2006.
• ———.Muhtasaru’l-Kudurî. (thk. Kamil Muhammed) I. Bası, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1418-1997.
• Mahmasânî, Subhi Receb. en-Nazariyyetu’l-âmme li’l-mûcebât ve’l-ukûd, 1. Basım, Beyrut: Dârü'l-ilm li'l-Melayin, 1948.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr fî fıkh mezhebi’l-imâmi’ş-Şafi’î (nşr. Ali Muhammed Muavved ve Âdil Ahmed Abdulmevcûd), V, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1419/1999.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, md. 145, 146, 133-136, 134, 223, 224, 225, 226.
• el-Meni’, Abdullah bin Süleyman, “Bahs fi’r-ribâ ve’s-sarf”, Mecelletu’l-buhûsi’l-İslâmiyye, 46/221-242.
• Merginânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl. Metnu Bidâyeti’l-mübtedî fî fıkhi’l-İmâm Ebî Hanîfe. Kahire: Mektebetu ve matbaatu Muhammed Ali Subh.
• ———. el-Hidâye fi şerhi bidâyeti’l-mübtedî (nşr. Talâl Yûsuf). III, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘arabî.
• “Misliyyât”, el-Mevsûatu’l-fikhiyye el-Kuveytiyye, XXXVI, 1. basım, Mısır: Darü’s-safve.
• Meydânî, Abdülganiyy el-Ganîmî ed-Dimaşkî. el-Lübâb fî şerhi’l-kitâb (Muhammed Muhyiddin Abdülhamid). II, Beyrut: el-Mektebetu’l-ilmiyye.
• Muti’î, Muhammed Necib. Tekmiletü’l-mecmû’ şerhu’l-mühezzeb. XIII, Medine: el-Mektebetü’s-selefiyye.
• Nevevi, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Muri. Ravdatu’t-talibîn, , Beyrut: el-Mektebetü’l- islâmî, 1405.
• Oğuzman, M.Kemal ve Seliçi, Özer. Türk Eşya Hukuku, İstanbul: Filiz Yayınevi, 1988.
• Özmen, Mehmet Yuşa. İslam Hukukunda Alacak Hakkı Kavramı, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2014.
• Özsoy, İsmail. “Faiz”, DİA, 12:110-126.
• Rûyânî, Ebu’l-mehâsin Abdülvâhid bin İsmail. Bahru’l-mezheb (nşr. Tarık Fethi es-Seyyid). I-XIV, Beyrut: Darü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2009.
• Sadi Çelebi, Haşiye ‘ale’l-İnâye fî şerhi’l-Hidâye. V, Kahire, 1356/1970.
• Semerkandî, Alauddin. Tuhfetu’l-fukahâ. I-II-III, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1414/1994.
• Serahsi, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, el-Mebsût, XII, Beyrut: Dâru’l-marife, 1414/1993.
• Sığnakî, Hüseyin bin Ali. en-Nihâye fi şerhi’l-Hidâye. (nşr. Merkezu’d-dirâsâti’l-İslâmiyye bi külliyeti’ş-şerîa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye bi Câmiati Ümmi’l-Kurâ), 1435-1438.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd Süleyman bin el-Eş’as bin İshak bin Beşir. Sünen-i Ebî Dâvûd (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid). I-IV, Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye.
• Taşdemir, Murat. “Para ve Bankacılık”. İktisada Giriş içinde, editörler Yılmaz Kılıçaslan ve Ethem Esen, 133-155. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Tekinay, Selahattin Sulhi. Borçlar Hukuku, 7. basım, İstanbul: Filiz Yayınevi 1993.
• Vâilî, Muhammed bin Hamud. Buğyetu’l-muktasıd şerhu bidâyeti’l-müctehid. XIII, 1. Basım, Beyrut: Dâru ibn Hazm, 1440/2019.
• Zekeriyya el-Ensarî, Ebu Yahya Zeynüddin Zekeriyya b. Muhammed b. Ahmed. Esne’l-metâlib fi şerhi Ravdi’t-tâlib, (nşr. Muhammed Tamir). Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1422/2000.
• Zerkâ, Mustafa Ahmet, el-Fıkhu'l-İslami fi sevbihi'l-cedid, Şam: Dârü'l-fikr, 1968.
• Zeylaî, Osman bin Ali ve eş-Şelebî, Şehâbuddîn Ahmed. Tebyînu’l-hakâik şerhu kenzi’d-dekâik ve hâşiyetü’ş-Şelebî. IV, Kahire: el-Matbaatu’l-kübrâ el-Emîriyye, 1314.
• Zerkeşî, Şerhu’ş-zerkeşi ala muhtasari’l-halil, Şemsüddin Muhammed ez-Zerkeşi, 1993-1413, cilt 1-7, Daru’l-ubeyken