Dımaşk Eğitim Kurumlarını Kayıt Altına Almak: Nuaymî ve ed-Dâris fî târihi’l-medâris’i

Yıl 2025, Cilt: 68 Sayı: 68, 75 - 102, 30.06.2025

Harun Yılmaz

https://doi.org/10.15370/maruifd.1663379

Öz

İslam dünyasında başlangıçtan beri cami, mescit, ulema evleri gibi mekânlar merkezli faaliyetlerin biçimlendirdiği ilmî hayat, mensuplarına düzenli bir maaş ve kalacak bir yer sunan vakıf temelli eğitimin gelişimiyle farklı kurum tiplerinin doğuşuna şahitlik etmiştir. Yalnızca ilmî faaliyetin yürütüldüğü mekânlar olmakla kalmayan; aynı zamanda dinî, sosyal, kültürel yapının şekillenmesinde de belirleyici roller üstlenen vakıf temelli eğitim mekânlarının kuruluşu, işleyişi ve yaygınlaşması, özellikle 5./11. yüzyıldan itibaren daha belirgin bir karakter kazanmış; Selçuklu, Zengî, Eyyûbî ve Memlük dönemlerinde zirveye ulaşarak şehirlerin ilmî-toplumsal kimliklerinin zamanla merkezine yerleşmiştir. Bu gelişimin en yoğun ve sistemli biçimde gözlemlenebileceği şehirlerden biri olan Dımaşk, sahip olduğu köklü ilim geleneği ve güçlü vakıf müesseseleriyle klasik dönem İslam dünyasının en canlı ilmî ve entelektüel merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Bu ilmî birikimin sistemli biçimde kayıt altına alınması çabası, Dımaşk tarihçisi ve Şâfiî fakihi Nuaymî’nin (ö. 927/1521) kaleme aldığı ed-Dâris fî târîhi’l-medâris adlı eserle somut bir karşılık bulmuştur. Dımaşk’ta doğan ve burada eğitim gören Nuaymî, önemli birçok alimden ders almış, talebeler yetiştirmiş, şehrin önde gelen medreselerinde müderrislik yapmış, aynı zamanda Şâfiî kâdılkudât nâipliği gibi yüksek ilmî ve idarî görevlerde bulunmuştur. Bu konumu, hem şehrin ilmî ve idari yapısına dair derin bir bakış geliştirmesine hem de yaşadığı dönemin ilim çevrelerini doğrudan gözlemlemesine imkân tanımıştır. ed-Dâris, onun ilmî birikiminin ve Dımaşk’ın tarihî belleğini kayıt altına alma gayretinin ürünüdür. Eserde 4./10. yüzyıl sonlarından 10./16. yüzyıl başlarına kadar Dımaşk’ta kurulmuş dârülkur’ân, dârülhadîs, medrese, hankâh, ribat, zaviye ve mescit gibi vakıf temelli kurumlar detaylı biçimde ele alınmış; bu kurumların konumları, kurucuları, vakıf şartları, gelirleri, mimarî yapıları ve müderris kadroları sistematik bir plan dâhilinde tasnif edilmiştir. Nuaymî’nin, eserini kaleme alırken vakfiyeler, kitabeler, atama kayıtları gibi resmî belgelerin yanı sıra, klasik tarih, tabakat ve hıtat literatüründen titizlikle yararlandığı görülmektedir. Bu nedenle ed-Dâris, sadece kurumlara dair ansiklopedik bilgiler sunan bir eser değil; aynı zamanda Dımaşk’ın ilmî-toplumsal tarihini şekillendiren aktörlerin biyografik izlerini taşıyan kapsamlı bir bellek hüviyetindedir. Ayrıca ed-Dâris’in etkisi, yalnızca kendi döneminde sınırlı kalmamış; başta Nuaymî’nin talebesi İbn Tolun (ö. 953/1546) ve Abdülbâsıt el-Almevî (ö. 981/1573) olmak üzere, onu takip eden birçok müellifin kaleminde yankı bulmuştur. ed-Dâris klasik İslam şehir tarihçiliği içinde yerel tarih, biyografi ve topografyayı başarıyla harmanlayan özgün bir örnek olarak modern dönemde İslam eğitim tarihi çalışmalarına güçlü bir şekilde kaynaklık etmeyi sürdürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dımaşk , Nuaymî , ed-Dâris fî târîhi’l-medâris , İslam Eğitim Kurumları , Medrese

Etik Beyan

Bu makale, TÜBİTAK tarafından desteklenen “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Dımaşk’ta Eğitim Kurumları Tipolojileri: Nuaymî’nin Medrese Tarihi (1079-1516)” başlıklı 122K355 numaralı proje kapsamında hazırlanmıştır.

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

122K355

Recording the Educational Institutions of Damascus: Nuaymī and al-Dāris fī tārihi al-madāris

Öz

The scholarly life in the Islamic world, which has been shaped since the beginning by activities centered in mosques, masjids, and the homes of the ʿulamāʾ, witnessed the emergence of various types of institutions with the development of waqf-based education. This system provided scholars with regular salaries and accommodation, contributing to a more structured and sustainable educational environment. The establishment, functioning, and expansion of waqf-based educational spaces—not only as centers of scholarly activity but also as key institutions shaping the religious, social, and cultural fabric—gained increased prominence from the 5th/11th century onward. These institutions reached their peak during the Seljuk, Zangid, Ayyubid, and Mamluk periods, gradually becoming central to the scholarly and social identities of urban life. As one of the cities where this development was most intense and systematic, Damascus emerged as one of the most vibrant scholarly and intellectual centers of the classical Islamic world, distinguished by its deep-rooted scholarly tradition and strong institutional foundations. The effort to systematically record this scholarly accumulation found a concrete response in al-Dāris fī tārīhi al-madāris, written by the historian of Damascus and Shāfiʿī jurist Nuʿaymī’ (d. 927/1521). Born and educated in Damascus, Nuaymī was taught by many prominent scholars, trained students, served as a muderris in the city’s leading madrasas, and held high scholarly and administrative positions such as the deputy of Shafi'i qādi al-qudāt. This position enabled him to develop a deep understanding of the city’s scholarly and administrative structure and to directly observe the scholarly circles of his time. al-Dāris is the product of his scholarly accumulation and his effort to record the historical memory of Damascus. The work provides a detailed examination of foundation-based institutions in Damascus—such as dār al-Qur’ān, dār al-Ḥadīth, madrasahs, khānqāhs, ribāṭs, zāwiyahs, and masjids—established from the late 4th/10th century to the early 10th/16th century. It systematically classifies information on their locations, founders, endowment conditions, sources of revenue, architectural structures, and teaching staff (mudarris). Nuaymī meticulously utilized official documents such as endowments, inscriptions, and appointment records, as well as the classical literature of history, tabāt, and khitāt. Nuʿaymī personally examined several endowment deeds (waqfiyyāt) that had survived up to his time, and his direct quotations from these documents significantly enhanced the scholarly value of al-Dāris as a primary reference work. The information he provides regarding the waqf deeds of various institutions offers detailed insights into their organizational structure and functioning. Additionally, his references to the inscriptions (kitābat) of certain madrasas demonstrate his systematic use of epigraphic material as a historical source. Furthermore, the inclusion of appointment records related to scholars' references to catalogues of endowments, and comprehensive descriptions of waqf structures suggest that Nuʿaymī may have had access to archival documents or their copies. al-Dāris was also composed through the extensive use of a wide range of sources, including historical chronicles, biographical dictionaries (ṭabaqāt), and topographical works (khiṭaṭ). Hundreds of citations from the works of prominent historians such as al-Dhahabī, Ibn Kathīr, Ibn Qāḍī Shuhba, and al-Ṣafadī reveal Nuʿaymī’s deep familiarity with the scholarly literature of his time. His systematic engagement with a large number of authors further emphasizes Nuʿaymī’s scholarly rigor and the diversity of his methodological approach to historical research. For this reason, al-Dāris is not only an encyclopedic account of institutions but also a comprehensive memory that bears the biographical traces of the actors who shaped the scholarly-social history of Damascus. Moreover, al-Dāris’s influence was not limited to his own time but echoed in the writings of many of his followers, notably Nuʿaymī’s disciples Ibn Ṭolun and ʿAbd al-Bāsīt al-Almawī. al-Dāris also continues to be a powerful source for the study of the history of Islamic education in the modern period as a unique example of classical Islamic urban historiography that successfully blends local history, biography, and topography.

Anahtar Kelimeler

Damascus , Nuʿaymī’ , al-Dāris fī tārihi al-madāris , Islamic Educational Institutions , Madrasa

Proje Numarası

122K355

Kaynakça

• Almevî, Abdülbâsıt b. Mûsâ b. Muhammed. Muhtasaru Tenbîhi’t-tâlib ve irşâdi’d-dâris ilâ ahvâli dûri’l-Kur’ân ve’l-hadis ve’l-medâris (nşr. Ârif Ahmed Abdülganî). Dımaşk: Dâru Kinân; Daru Sa’deddin, 2013.
• Cennâbî, Hâşim Sâib Muhammed – Cebbûrî, Riyâd Sâlim Avvâd İbrahim. “en-Nuaymî ve kitâbuhû ed-dâris fî târîhi’l-medâris”. Mecelletü Câmi‘ati Kerkük li’d-Dirâseti’l-İnsâniyye 8/2 (2013): 191-217.
• Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus: 1190-1350. Cambridge: Cambridge University Press, 1994. Evtânî, Ahmed Muhammed. Dımaşk fi’l-asri’l-Eyyûbî: Dirâse siyâsiyye iktisâdiyye ictimâ‘iyye sekâfiyye. 1. Basım. Dımaşk: et-Tekvîn, 2007.
• Gazzî, Necmüddin Muhammed b. Muhammed. el-Kevâkibü’s-sâire bi-a’yâni’l-mieti’l-âşire. I-III, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlimiyye, 1418.
• Hizmetli, Sabri. “İbn Hiccî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-hicci, (Erişim 12.03.2025).
• Humphreys, R. Stephen. İslam Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal Tarih Uygulaması. Çeviren Murtaza Bedir, Fuad Aydın. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• İbn Humeyd, Muhammed b. Abdullah b. Hamîd en-Necdî. es-Sühubü’l-vâbile alâ darâihi’l-Hanâbile (nşr. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin). I-III, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• İbn Tolun, Şemseddin Muhammed, ve Haskefî, Ahmed b. Muhammed b. el-Mellâ el-Halebî, Müt‘atü’l-ezhân mine’t-temetü‘ bi’l-ikrân beyne terâcimi’ş-şüyûh ve’l-akrân (nşr. Selâhaddin Halîl e-Şeybânî el-Mevsılî). I-II, Beyrut: Dâru Sâdır, 1999.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb (nşr. Abdülkadir Arnaût, Mahmûd Arnaût). I-X, Dımaşk: Dâru İbn Kesir, 1986-1993.
• Kireçci, Mehmet Akif. “İbn Atıyye el-Avfî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-atiyye-el-avfi (09.02.2025).
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. Çeviren Ali Hakan Çavuşoğlu, Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Malatî, Zeynüddin Abdülbâsit b. Halil b. Şâhin. er-Ravzü’l-bâsim fî havâdisi’l-umur ve’t-terâcim (nşr. Ömer Abdüsselam Tedmürî). I-IV, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2014.
• Ma’ruf, Naci. Medâris kable’n-Nizmiyye. Bağdad: Matba’atü’l-Mecma’i’l-İlmiyyi’l-Irâkî, 1973.
• Midilli, Muhammet Enes. “İlim Kurumlarının Kenarda Kalmış Vazifelileri: Memlük Kudüs’ünde Öğrenciler, Dervişler, Muîdler”. Memlükler Dönemi İlim Geleneği II içinde, editörler Gürzat Kami, Mustafa Taş, İbrahim Enes Başdemir, 71-90. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınevi, 2024.
• Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullâh b. Muhibbillâh ed-Dımaşkî. Hulâsatü’l-eser fî a’yani’l-karni’l-hâdi aşer. I-IV, Beyrut: Dâru Sâdır, 1284.
• Mustafa, Şâkir. et-Târîhü’l-arabî ve’l-müerrihûn. I-IV, Beyrut: Dâru İlmi’l-Melâyîn, 1993.
• Müneccid, Selahaddin. “el-Unvân fî zabti mevâlîd ve vefeyâti ehl’z-zamân li-müerrihi Dımaşk en-Nu’aymî”. Mecelletü’l-Mecma’i’l-İlmî el-Arabî Dımaşk 34/1 (1959): 204-207.
• Nuaymî, Abdülkâdir. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris (nşr. Ammâr Muhammed en-Nehhâr). Dımaşk: el-Hey’etü’l-Âmmeti’s-Sûriyye li’l-Kitâb, 2014.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddin Abdülkâdir b. Muhammed b. Ömer. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris (nşr. Ca’fer el-Hasenî). I-II. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1948.
• Nuaymî, Ebü'l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkadir b. Muhammed b. Ömer. Dûru’l-Kur’ân fî Dımaşk (nşr. Selâhaddin Müneccid). Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Cedid, 1982.
• Nuaymî, Muhyiddin Abdülkâdir b. Muhammed b. Ömer b. Muhammed. el-Unvân fî zabti mevâlîdi ve vefeyâti ehli’z-zamân (nşr. Âtıf Yemenî Ahmed es-Seyyid). Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2025.
• Nuaymî, Muhyiddin Abdülkâdir. el-Unvân fî zabti mevâlîd ve vefeyâti ehli’z-zamân, Universitatsbibliothek Leipzig, nr. 847/1.
• Özaydın, Abdülkerim. “Târîhu Medîneti Dımaşk”, https://islamansiklopedisi.org.tr/tarihu-medineti-dimask, (Erişim 05.03.2025).
• Sehâvî, Şemsüddin Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav’u’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. I-XII, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Nazmü’l-ikyân fî a’yâni’l-a’yân (nşr. Philip Khuri Hitti). Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1928. Tomar, Cengiz. “Nuaymî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/nuaymi, (Erişim 29.01.2025).
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Harun. “Zengî ve Eyyûbî Dönemi İlim Hayatının Kaynakları”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı içinde, editörler Halil İbrahim Erol, Büşra Sıdıka Kaya, Abdülkadir Macit, 59-75. Ankara: İlem Yayınları, 2021.