Tarihî Kıpçak Türkçesi Dönemi Eserlerinde İçecek Adı Olan Sözcükler

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 72 - 88, 28.12.2021

Kübra Malta

Öz

Bu çalışmanın konusu, Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinde geçen içecek adlarının, özellikle “belli bir işlemden geçirilerek elde edilen içecek adlarının” art zamanlı incelemesini içerir. Tarihî Türk lehçelerinde geçen içecek adlarından bazılarına yer veren önceki çalışmalardan farklı olarak burada, Kıpçak dönemi eserleri merkeze alınmış ve bu eserlerde geçen içecek adlarının tümü ilk kez bir araya getirilmiştir. Böylece, Türk kültür çalışmaları ile ilgili kaynaklara katkıda bulunmak amaçlanmıştır. İnceleme bölümünde Kıpçak Türkçesi döneminde geçen 29 içecek adı tespit edilmiştir. Bu sözcükler Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinden itibaren geriye dönük olarak taranmış; sözcüklerin künye bilgileri, metinde geçen biçim ve anlamları verilmiştir. Elde edilen verilere göre Kıpçak dönemi eserlerinde “çaḳır, ayran ve ḳımız” gibi sıklıkla görülen içecek adlarının yanında “ḫamr, işmek (II) ḳumlaḳ, rāh, ṣabūḥ, sarı, süçü, şerbet, şira, şīre, şüşüş” olmak üzere yalnızca bu döneme özgü metinlerde geçen içecek adları belirlenmiştir. Çalışmanın sonunda, Türkçe içecek adlarının (%65,5) yabancı içecek adlarına (%34,5), Arapça kökenli içecek adlarının (%27,5) Farsça kökenli içecek adlarına (%7) oranının daha yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bir sesbilgisi özelliği olarak “içmek ~ işmek, çaġır ~ çaḳır ~ şaġır” gibi içecek adlarında /ç/~/ş/ nöbetleşmesi gözlemlenmiştir. Kıpçak dönemi metinlerinde geçen içecek adları arasında “ayran, boza, kımız, şarap, şerbet ve şıra” gibi günümüz Türkçesine ulaşabilmiş sözcüklerin bilgisi paylaşılmıştır. Makalede ele alınan sözcüklerin tarihsel arkaplanı sunularak Modern Kıpçak sahasındaki görünümünün de araştırılabilmesi için bir zemin sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Kıpçak Türkçesi, içecek, sözlükbilim, adbilim, anlambilim

Kaynakça

• Ağar, M. Emin. “Baytaratü'l-vâzıh: İnceleme-metin-indeks”. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1986.
• Ağar, M. Emin. “Kitâbu Fi’l-Fıkh Bi-Lisâni’t-Türki (İnceleme-Metin-Sözlük)”. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1989.
• Akalın, Mehmet. Tarihî Türk Şiveleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1979.
• Argunşah, Mustafa ve Galip Güner. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Ata, Aysu. Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā II (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Ata, Aysu. Nehcü'l Feradīs III (Dizin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• Atalay, Besim. Ettuhfet-üz-zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1945.
• Battal, Aptullah. İbn-i Mühennâ Lûgati.Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988.
• Berbercan, Mehmet Turgut, “Tarihî Türk Lehçelerinde Geçen Bazı İçecek Adları Hakkında Leksikal Tespitler”. Turkish Studies. C. 5, S. 4 (2010): 914-929.
• Berta, A. Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen. Wiesbaden, 1996.
• Borovkov, Aleksandr K. Orta Asya'da Bulunmuş Kur'an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII Yüzyıllar). Çeviren: Halil İbrahim Usta. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002. [=AKT]
• Büngül, Rüştü N. Hüseyin Bin Ahmet Erzurumî, Kitabı-Riyazati-Hayil. Konya: Ülkü Basımevi, 1944. Caferoğlu, Ahmet. Abû Hayyân, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931.
• Clauson, S. Gerard.. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Çetin, Engin, “Divanü Lügati’t-Türk’teki Yiyecek İçecek Adları ve Bu Adlarin Türkiye Türkçesindeki Görünümleri”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C.14, S. 2 (2005):185-200.
• Dankoff, Robert, James Kelly. Comprendium of Turkic Dialect (Dīwān Luγāt at-Turk), Part III. Harvard University Printing Office, 1982. Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. (Band I-IV). Wiesbaden, 1963-1975. [=TMEN]
• Eraslan, Kemal, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce. Kutadgu Bilig III: İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1979.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon (Cilt I-II). Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1991.
• Fındık, Ayşe Şeyma. “Kıpçakçada Süt ve Süt Ürünleri ile İlgili Sözvarlığı”, The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS). C.5, S.2, (2020): 1-17.
• İzbudak, Veled. El-İdrâk Haşiyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Devlet Basımevi, 1936.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistân bi’t-Türkî), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989.
• Kök, Abdullah. “Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin” (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi, 2004.
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca-Türkçe Sözlük, çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Nadelyayev, V. M. Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR, 1969.
• Özyetgin, A. Melek. Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2005.
• Özyetgin, Ayşe, Melek. Kitāb’ul-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk Fiil: Tarihi-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve. Ankara: Köksav Yayınları, 2001.
• Sağol, Gülden. An Inter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish Introduction, Text, Glossary and Facsimile (Part II: Glossary). Cambridge, USA: Harvard University, 1995.
• Steingass, Francis J. A Comprehensive Persian-English Dictionary (New Reprint). Beirut: Librairie Du Liban, 1975.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugat (Cilt 1 A-E). İstanbul-Wien: Simurg-Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2002.
• Toparlı, Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatlı. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Toparlı, Recep, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Toparlı, Recep, Mustafa Argunşah. Mu’inü’l-Mürid. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Toparlı, Recep, Sadi M. Çögenli, Nevzat H. Yanık. El-Kavânînü’l-Külliyye Li-zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• Toparlı, Recep. Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fî’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Toparlı, Recep. İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• TDK, Güncel Türkçe Sözlük, Erişim tarihi: 13.12.2021, <https://sozluk.gov.tr/>.
• TDK, Tarama Sözlüğü, Erişim tarihi: 12.21.21, < https://sozluk.gov.tr/?q=s%C3%BCci&aranan=>.
• Ünlü, Suat. “Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r7) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin” (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2004.
• Üstün, Çağatay. “Eski Bir Türk İçeceği: Kımız (Koumiss)”. Türklük bilimi Araştırmaları Dergisi. S. 26 (2009): 247-255.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü'l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü'l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Zajączkowski, Ananiasz. Manuel Arabe de la Langue des Turcs et des Kiptchaks (Époque de L’état Mamelouk). Warszawa: Nakładem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, 1938.