İshak Efendi’nin Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziyyesi’nde Güneş Sistemi

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 8 - 23, 30.06.2022

Orhan Güneş

Öz

Antik dönemden itibaren hâkim kozmolojik görüş olan yer merkezli (geosentrik) evren üzerine bina edilen klasik astronominin yerini alan modern astronominin miladı olarak Nicolaus Copernicus’un (ö. 1543) güneş merkezli (helyosentrik) evren modelini canlandırdığı 1543 tarihi kabul edilir. Osmanlıların bundan yaklaşık bir yüzyıl sonra başlayan modern astronomi ile tanışma süreci büyük oranda zîc gibi pratik astronomiyle ilgili çeviriler üzerinden yürümüştür. Teorik astronomi ile ilgili bütünlüklü ilk önemli çalışma Onsekizinci yüzyılın sonlarında özellikle askeri alanda başlayan Batı tarzı eğitim hareketinin merkezinde bulunan Mühendishane’nin başhocalarından İshak Efendi’nin kaleme aldığı Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziyye’dir. 4 ciltten oluşan bu eser modern bilimlere dair dönemine kadar yazılmış en kapsamlı kitap olma özelliğini taşımaktadır. Eser yalnızca Osmanlı topraklarında değil Mısır’da da ilgi görmüş, İstanbul’da yayınlanmasından kısa süre sonra burada da basılmıştır. Kendisinden sonra kaleme alınan eserlerin büyük kısmına kaynaklık eden kitabın astronomi ile ilgili kısımları üzerinde yapılan çalışmalar çok azdır. Bu eksikliği bir nebze de olsa gidermek amacıyla bu çalışmada söz konusu eserin 4. cildinde yer alan astronomi bölümünün Güneş Sistemi ile ilgili kısımları değerlendirilecektir. Bu değerlendirme esnasında kitapta verilen bilgilerin doğruluğu dönemin cari kaynakları üzerinden sorgulanacaktır. Ayrıca eserde kullanılan kaynakların güncelliği analiz edilerek eserin günceli ne oranda takip ettiği sorusuna cevap aranacaktır. Çalışmanın hedeflerinden bir diğeri, eserde kullanılan kaynakları mümkün olduğunca tespit edebilmektir.

Anahtar Kelimeler

Bilim tarihi, Osmanlı Astronomisi, İshak Efendi, Modern Astronomi, Astronomi Tarihi

Kaynakça

• Salih Zeki. Kâmûs-ı Riyâziyât c. II, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY909.
• —. Memoirs of The Astronomical Society of London, c. 3. London: Baldwin, Cradock and Joy, 1827.
• Adıvar, Adnan A. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982.
• Fenning, Daniel. The Young Man's New Universal Companion; or Gentleman's Pocket Intelligencer. London: S. Crowder, 1788.
• Güneş, Orhan. Eski İle Yeniye Bakmak: Bir Alimin Gözünden Modern Astronomi. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Irving, Christopher LL.D. A Catechism of Astronomy. London: Longman, Hurst, Rees, Orme, 1820.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Devleti'ne 19. yy.'da Bilimin Girişi ve Bilim-Din İlişkisi Hakkında Bir Değerlendirme Denemesi,” Toplum ve Bilim 29/30 (1985): 79-102.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Batı Bilimi ve Osmanlı Dünyası: Bir İnceleme Örneği Olarak Modern Astronomi'nin Osmanlı'ya Girişi (1660-1860),” Belleten LVI, 217 (1992): 727-774.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Büyük Cihad’dan Frenk Fodulluğuna. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “İshak Efendi, Başhoca,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22: 529-530. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• İshak Efendi. Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziyye, c. 4. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1250.
• Keith, Thomas. A New Treatise on the Use of the Globes. London: Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1821.
• Laplace, M. Le Marquis de. The System of The World, c. 1. Dublin: Longman, Rees, Brown and Green, 1830.
• Picquot, A. Elements of Astronomy. London: J. Poynton, Russell Court, 1828.
• Prior, W. H. Lectures on Astronomy. London: Longman, Rees, Orme, Brown and Green, 1826.
• Rees, Abraham. The Cyclopaedia, c. 12. London: Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1819.
• Schilling, Govert. Atlas of Astronomical Discoveries. New York: Springer Science+Business Media, 2011.
• Taylor, Richard ve Richard Philips. Philosophical Magazine, c. 7. London: Richard Taylor, 1830.