Marmaray Projesi Kapsamında Yenikapı Kazılarında Ortaya Çıkarılan Osmanlı Keramikleri (15-17. Yüzyıl)

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 1, 115 - 154, 20.08.2015

Ayşe Kenar

Öz

ÖZET

İstanbul Arkeoloji Müzeleri Genel Müdürlüğünce 27.11.2004 tarihinde başlatılan Marmaray Projesi Yenikapı Arkeolojik kazı çalışmaları, doğuda Mustafa Kemal Caddesi’nden başlayarak, batıda Davut Paşa Hamamı’na, güneyde Sirkeci-Halkalı tren istasyonu ile kuzeyde İstanbul Metrosu İstasyon alanı ve Pervanedede Sokağı arasında 58 bin metrekarelik bir alanı kapsamaktadır.

Bizans döneminin önemli liman bölgesi olan Yenikapı Marmaray kazı alanı, bu dönemde Lykos (Bayrampaşa) deresinin getirdiği alüvyonlar ve atıklarla dolmuştur. Osmanlı döneminde Langa bostanları olarak kullanılan bu dolgu tabakalarında, bu döneme ait çok sayıda keramik obje gün yüzüne çıkarılmıştır. 

‘‘Marmaray Projesi Kapsamında Yenikapı Kazılarında Ortaya Çıkarılan Osmanlı Keramikleri (15-17. yüzyıl)’’ başlıklı makale çalışmamda; 40 tane keramik obje tanıtılmıştır. Keramikler kırmızı ve beyaz hamur renklerine göre yapım ve süsleme teknikleri ile üslup devrelerine göre alt gruplara ayrılmıştır. Kırmızı hamurlu İznik keramikleri, astar (slip) boyama, Milet işi, kazıma (sgraffito/champleve), renkli sıraltına boyama, tek renk sır, baskı tekniği ve sırsız keramikler olmak üzere yedi ayrı grupta ele alınmıştır. Beyaz hamurlu İznik keramikleri, “Mavi-beyaz”, ‘‘Şam İşi’’ (üç renkli) ve ‘‘Rodos İşi’’ (çok renkli) keramikler olmak üzere üç ayrı grupta değerlendirilmiştir. Kap formları da tanımlanan objelerin, diğer bölgelerdeki keramiklerle benzerlik ve farklılıkları incelenmiştir. 

Yenikapı kazısında ele geçen Osmanlı keramikleri içerisinde, halkın günlük kullanımına yönelik üretilen kırmızı hamurlu keramiklerin yanı sıra, sarayın himayesi altında kaliteli objeler isteyen seçkin tabaka için üretilmiş beyaz hamurlu keramiklerin de aynı dönem içerisinde yapıldığı görülmektedir. Ayrı çevreler için üretilmiş keramik gruplarının bir arada yer alması İznik atölyelerinde kullanılan motif, teknik ve kap formlarının üretim çeşitliliğini göstermesi bakımından önem teşkil etmektedir.  

Bahsi geçen kazı alanındaki buluntular içerisinde, İznik üretimi olan keramik örneklerinin de incelendiği çalışmamda, daha önce yayınlanmamış pek çok eser de tanıtılmıştır. Böylelikle 15-17. yüzyıl İznik keramikleriyle ilgili yapılan çalışmalara yeni örnekler kazandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Yenikapı Kazısı, Osmanlı, Keramik, İznik

ABSTRACT

The Marmaray Project Yenikapı Archeological Excavation works which had been given a start on 27.11.2004 by the General Directorate of Istanbul Archeological Museums covers an area of 58 thousand, running from Mustafa Kemal Avenue in the east going down to Davut Pasha Bath in the west, down to Sirkeci-Halkalı train station in the south and down to Istanbul Subway Station area and Pervanedede Street in the north.

Yenikapı Marmaray excavation site, a prominent port area in the Byzantine era, was filled up by alluvions and wastes carried there by Lykos (Bayrampaşa) brook at that time. On these fill-in layers used as Langa (Vlanga) cucumber growing fields in the Ottoman era, numerous ceramic objects (pottery) traced back to that time have come to light to date.

In my article titled “Ottoman Ceramics Tracked Down from Yenikapı Excavations as Part of Marmaray Project (15th-17th Centuries)”; I have presented 40 ceramic objects. I divided these objects into sub-groups depending on their making and ornamenting techniques based on red and white pulp colors as well as on their styling periods. I addressed the red-pulped Iznik ceramics in seven different groups as primer (slip) painting, Milet style, scraping (sgraffito/champleve), colored under-glazing painting, single-color glazing, printing technique and unglazed ceramics. I addressed white-pulped Iznik ceramics in three different groups as “Blue-white”, “Damascus Style” (three-colored) and “ Rhodes Style” (multi-colored). Apart from defining their container (pottery) forms, I have also gone through these objects as regards their similarities and differences vis-a-vis other ceramics originated from other areas.

Among the Ottoman ceramics unveiled during Yenikapı excavation, it is seen that, apart from red-pulped ceramics made for day to day use of the people, white-pulped ceramics made for the elite consumers desiring to enjoy a high-quality objects under the auspices of the Palace have also been made during the same period. The fact that ceramic groups made for different circles of people are found next to each other is significant as it points to the production diversity of motifs, techniques and container forms used in Iznik workshops.

In this study also dealing examples of ceramic objects found in said excavation area, yet made in Iznik, I also present many studies not published before. Thus, new examples are added to studies carried out with respect to Iznik ceramics of the 15th-17th centuries.

Keywords: Yenikapı Excavation, Ottoman, Ceramics,  Iznik

Anahtar Kelimeler

Yenikapı Kazısı, Osmanlı, Keramik, İznik

Kaynakça

• KAYNAKÇA
• ALTUN, Ara, ‘‘İznik Çini ve Seramikleri’’, Sadberk Hanım Müzesi Türk Çini ve Seramikleri, İstanbul, 1991, s.8-48.
• _______________ (Editör) Osmanlı’da Çini Seramik Öyküsü, İstanbul 1999.
• ANONİM, Kütahya Porselen Özel Koleksiyon, Kütahya, 2000.
• ASLANAPA, Oktay, ‘‘Kırmızı Hamurlu İlk Osmanlı Keramikleri (Milet İşi Denilen Keramikler)’’, Türk Kültürü, Sy. 30, İstanbul, 1965, s.391-399.
• _______________ ‘Keramiköfen und Figürlische Keramik aus Kalehisar’’, Anatolica, Sy. 1, İstanbul, 1967, s.135-142.
• _______________ ‘‘Osmanlı Devri Keramik Sanatı’’, Antika, Sy. 27, İstanbul, Haziran 1987, s. 4-9.
• ASLANAPA, Oktay- YETKİN, Şerare -ALTUN, Ara, İznik Çini Fırınları Kazısı 1981-1988 II. Dönem, TTT Vakfı Yayınları, İstanbul, 1989.
• ATASOY, Nurhan- RABY, Julian, İznik Seramikleri, London, 1989.
• ATASOY, Nurhan, ‘‘1989 İznik Yılı’’, Sandoz Bülteni, Sy.34, İstanbul, 1989, s. 10-15.
• ATİK, Şeniz, ‘‘Marmaray İstasyon projesi kapsamında Üsküdar Meydan Kazısı-I BS/56-65 plan kareleri’’, Gün Işığında İstanbul’un 8000 yılı (Marmaray, Metro, Sultanahmet kazıları), İstanbul, 25 Haziran 2007, s.54-63.
• AYTAÇ, İsmail, Elazığ Müzesindeki Selçuklu Dönemi Sırsız Seramikleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1989.
• BAIPAKOV, K. – ERZAKOVİÇ, L., Orta Gasırdagi Otırar Keramikası-Keramika Srednevekovogo Otrara-Ceramics of Medieval Otrar, Almatı, 1991.
• BAKIR TURAN, Sitare, ‘‘Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikleri’’, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Editörler: Gönül Öney – Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, s.279-305.
• _______________ ‘‘Osmanlı Hayvan Figürlü Seramikleri’’, Seramik Federasyonu Dergisi, Sy.4, İstanbul, Nisan-Haziran 2004, s.70-78.
• _______________ ‘‘Slip Tekniğinde Seramikler’’, Antik Dekor, Sy.13, İstanbul 1991, s.110-113.
• BAŞ, Gülşen, Bitlis Kalesi Kazısı Sırlı Seramikleri (2004-2012), Pegem Akademi Yayınları, Ankara, 2012.
• BİLGİ, Hülya, Ateşin Oyunu (Sadberk Hanım Müzesi ve Ömer M. Koç Koleksiyonlarından İznik Çini ve Seramikleri), İstanbul, 2009.
• _______________ Sadberk Hanım Müzesi ve Ömer M. Koç Koleksiyonlarından İznik Çini ve Seramikleri, İstanbul, 2009.
• BİLİCİ, Sema, ‘‘Sırlı Seramik Sanatı’’, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2006, s.513-523.
• _______________ ‘‘Alanya Tersanesi Seramik Buluntuları’’, V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler (19-20 Nisan 2001), Ankara, Eylül 2001, s.107-132.
• BULUT, Lale, Samsat İslami Devir Sırsız ve Tek Renk Sırlı Seramikleri, E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Doktora Tezi), İzmir, 1991.
• _______________ ‘‘Samsat Ortaçağ Sgraffito ve Champleve Seramikleri’’, Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları, Sanat Tarihi Derneği Yayınları: 1, İstanbul, 1996, s.31-46.
• CANTAY, Gönül, ‘‘Edirne Yeni Sarayı 2001 Yılı Kazı Buluntuları’’, VI. Ortaçağı ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Bildiriler (8-10 Nisan), Kayseri, 2002, s.229-238.
• CARSWELL, John, ‘‘Çin Porselenlerinin Osmanlı Sanatı Üzerindeki Etkisi’’, İstanbul’daki Çin Hazinesi, İstanbul, 2001.
• ÇEKEN, Muharrem, ‘‘Kubad Abad Sarayı Kazısı Selçuklu Seramikleri’’, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Editörler: Gönül Öney – Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul, 2007, s.111-119.
• _______________ ‘Hasankeyf Kazısı Seramik Fırınları, Atölyeleri ve Seramikleri’’ Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Editörler: Gönül Öney – Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul, 2007, s.245-261.
• ÇORUHLU, Yaşar, ‘‘Timurlu Çini ve Keramik Sanatında Hayvan Figürleri’’, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu, Editörler: Abdulvahap Kara, Ömer İşbilir, İstanbul, 2007, s.271-306.
• _______________ ‘‘Karahanlı Devri Orta Asya Türk Seramik Sanatı Üzerine’’, Arkeoloji ve Sanat, Sy.118, İstanbul, Kasım-Aralık 2004, s.86-104.
• DOĞER, Lale, ‘Bizans Seramikleri’’, Antik Dekor, Sy.55, İstanbul, Kasım - Aralık 1999.
• _______________ ‘Yeşil ve Kahverengi Boya Dekorlu Bizans Sırlı Seramikleri’’, Antik Dekor, Sy.35, İstanbul, 1996, s. 196-197.
• _______________ ‘‘Müzelerimizden Örneklerle Sualtı Buluntusu Akıtma Boya Dekorlu Ege-Bizans Seramikleri’’, Arkeoloji ve Sanat, Sy.106, Yıl.24, İstanbul Ocak-Şubat 2002, s.3-15.
• EBERHARD, Wolfram, Çin Simgeleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınları, Çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket, İstanbul, Haziran 2000.
• FINDIK ÖZKUL, Nurşen, İznik Roma Tiyatrosu Kazı Buluntuları (1980-1995) Arasındaki Osmanlı Seramikleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
• _______________ Hasankeyf Seramikleri (2004-2006), Çardaş Yayınları, Ankara, Şubat 2008.
• _______________ ‘‘Beylikler ve Erken Osmanlı Devri Seramik Sanatı’’, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Editörler: Gönül Öney – Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul, 2007, s. 233-241.
• _______________ ‘‘Erken Osmanlı (Milet Tipi) Seramiklerinde Bilinmeyen Bazı Örnekler’’, V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler (19-20 Nisan 2001), Ankara, Eylül 2001, s. 419-436.
• _______________ ‘‘Tekfur Sarayı Çini Fırınları Kazısında Ele Geçen Şamdan ve Kandiller’’, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler (21-23 Nisan 2005), Erzurum, 2006, s.379-389.
• GÜRHAN GÖK, Sevinç, Bir Seramik Definesinin Öyküsü (Saruhanoğlu Beyliği’nin Mirası Manisa Gülgün Hatun Hamamı Seramikleri), Manisa, 2011.
• _______________ ‘‘Akşehir Kurtarma Kazısı Seramikleri’’ Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Editörler: Gönül Öney – Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, s. 157-169.
• KARAMAĞARALI, Nakış, ‘‘Ahlat Sırlı Seramikleri’’, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Editörler: Gönül Öney – Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2007, s. 135-153.
• KARAMAĞARALI, Beyhan – YAZAR, Turgay, ‘‘Ani Kazısı Buluntuları’’, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Editörler: Gönül Öney – Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, s. 123-131.
• KALTER, Johannes, “Ceramics from the Ninth to the Twelfth Century”, Heirs to Silk Road Uzbekistan, Editörler: Johannes Kalter-Margareta Pavaloi, Londra, 1997, s.140-168.
• _______________”Aspects of an Equestrian Culture”, Heirs to Silk Road Uzbekistan, Editörler: Johannes Kalter-Margareta Pavaloi, Londra, 1997.
• KERAMETLİ, Can, ‘‘Asya’dan Anadolu’ya Türk Çini ve Seramik Sanatı’’, Türk Çini Sanatından Örnekler, Akbank Kültür Yayınları, Türk Süsleme Sanatları Serisi: 11, Ankara, 1986, s.22-31.
• _______________ ‘‘16. Yüzyıl İkinci Yarısı İznik Seramikleri’’, Antika, Sy.7, İstanbul, 1985, s.41-46.
• LANE, Arthur, ‘‘The Early Sgraffito Ware Of The Near East’’, Oriental Ceramic Society, London, 1938, s.33-56.
• _______________ Early Islamic Pottery, London, 1947.
• MAHİR, Banu, “Saray Nakkaşhanesinin Ünlü Ressamı Şah Kulu ve Eserleri”, Topkapı Sarayı Müzesi: Yıllık-1, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 1986, s.113-234.
• _______________ “Osmanlı Bezeme Sanatında Saz Üslubu”, Hat ve Tezhip Sanatı, Editör: Ali Rıza Özcan, Ankara, 2009, s.379-393.
• MAURY, Charlotte, ‘‘İznik Seramik ve Çinileri’’, İslam Sanatının 3 Başkenti İstanbul, Isfahan, Delhi (Louvre Koleksiyonlarından Başyapıtlarıyla), Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları, İstanbul, Şubat 2008, s.67-75.
• MÜLLER-WIENER, Wolfgang, İstanbul’un Tarihsel Topografyası 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion Konstantinapolis - İstanbul, Çev. Ülker Sayın, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Ocak 2001.
• _______________ Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Limanları, Çev. Erol Özbek, Tarih Vakfı Türk Yayınları, İstanbul, Kasım 1998.
• ÖNEY, Gönül, Türk Çini Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1976.
• _______________ “Bir Grup Selçuklu Seramiğinde İnsan Tasviri’’, Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Yayınları, Sy.II, İzmir, 1983, s.86-105.
• PAKER, Muharrem, ‘‘Anadolu Beylikler Devri Keramik Sanatı’’, Sanat Tarihi Yıllığı, Sy. I, (1944-1965), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1965, s.155- 182.
• REİTLİNGER, Gerald, ‘‘The interim period in Persian Pottery: An essay in chronological revision’’ Ars Islamica, C.5, Sy.2, Michigan Ün. Yayını, Ann Arbor, 1938, s.155-178.
• REYHANLI, Tülay, ‘‘Türk ve İslam Eserleri Müzesinde Bulunan Memlük Keramikleri’’, Sanat Tarihi Yıllığı, Sy.4, (1970-1971), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü Yayını, İstanbul, 1971, s.215-235.
• SOUSTİEL, Laure, Suna-İnan Kıraç ve Sadberk Hanım Müzesi Koleksiyonlarından Osmanlı Seramiklerinin Görkemi (XVI.-XIX. Yüzyıl), Vehbi Koç Vakfı, Suna- İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayını: 7, İstanbul, 2000.
• ŞAHİN, Faruk, ‘‘Keramik Kütahya Figürinleri’’, Antik Dekor, Sy.16, İstanbul, 1992, s.117-119.
• _______________ ‘‘Kulplu İznik Çini Bardakları’’, Antik Dekor, Sy. 55, İstanbul, Kasım - Aralık 1999, s.76-84.
• TAN, Emin, ‘‘İznik Müzesinde Bulunan Keramik Biblolar’’, Sanat Tarihi Yıllığı, Sy.XII, (1982), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü Yayını, İstanbul, 1983, s.145-147.
• YALMAN, Bedri, ‘‘İznik Tiyatro Kazısında Bulunan Seramik Fırını’’, Sanat Tarihi Yıllığı, Sy. XIII, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1988, s.53-197.
• YENER, Azize, ‘‘Antalya-Kaleiçi’nde Bulunan Astar Boya Dekorlu Seramikler’’, Arkeoloji ve Sanat, Sy.131, Yıl: 31, İstanbul, Mayıs – Ağustos 2009, s.91-108.
• YILMAZ, GÜLGÜN, Edirne Müzesi Osmanlı Seramikleri (2008-2009 Yılları Zindanaltı Sur Kazısı Buluntuları, Edirne, 2012.