Şeyh Muhammed Ziyâeddîn Nurşînî’nin Tasavvufî Görüşleri

Yıl 2021, , 453 - 479, 31.12.2021

Mahmut Askeri Küçükkaya

https://doi.org/10.51605/mesned.1005930

Öz

Bu çalışma, Muhammed Ziyâeddîn Nurşînî’nin hayatını, tasavvufî şahsiyetini ve Mektûbat isimli eserinde ele aldığı tasavvufî kavramları ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmanın muhtevası Mektûbat isimli eseri ve kendisi hakkında telif edilen kitaplarda verilen bilgiler çerçevesinde ele alınmıştır. Muhammed Ziyâeddin, 14 Ocak 1856 tarihinde Bitlis iline bağlı Hizan ilçesinin Usb (Doğrular) köyünde dünyaya gelmiştir. Medrese ve tasavvuf faaliyetlerinin samimi olarak yapıldığı bir ailede yetişmiştir. Muhammed Ziyâeddîn, medrese tahsili yanında tasavvuf eğitimi de almıştır. Şeyh Fethullah Verkânisi’nin (ö. 1899) kendisine verdiği “Hazret” lakabı ile tanınmıştır. Devleti ve milleti ilgilendiren konulara bigâne kalmamış, bizzat sahaya inmiştir. Birinci Dünya Savaşına müridleriyle birlikte iştirâk etmiş ve sağ kolunu kaybetmiştir. Bu savaşta iki kardeşini de şehid vermiştir. Tasavvuf ve tarikatın bütün inceliklerini yaşamıştır. Tasavvufî hayatı ile çevresindekilere örnek olmuştur. Samimiyet ve ciddiyetle tekke ve dergâhta oturan şeyhlerin yeterliliğini sorguladığı gibi, layık olmadığı hâlde tekke şeyhliği yapanların devlet yetkililerince uzaklaştırılmalarını istemiştir. Muhammed Ziyâeddîn, hayatı boyunca toplumu dinî ve tasavvufî konularda aydınlatmıştır. Yaşadığı dönemde olduğu gibi yetiştirdiği Nakşibendi hâlifelerinden dolayı vefatından sonra da adı hep anılmıştır. Muhammed Ziyâeddîn, mürşid ve mürid ilişkisine büyük önem vermiştir. Mürşidin, müridini meşrep ve kabiliyetine uygun bir şekilde yetiştirmesi gerektiğine dikkat çekmiştir. Şeyhliğin birçok önemli âdâb ve şartlarının olduğunu söyleyen Muhammed Ziyâeddin, bunların başında İslamiyet’e aykırı herhangi bir davranışın olmamasına dikkat çekmiştir. Sâlik’in birçok konuya dikkat etmesi gerektiğini vurgulamıştır. Bunların başında nefsin kötülüklerinden korunma gelir. Muhammed Ziyâeddîn, havf ve recâ konusu hakkında da müridin korku ve ümit içinde olmasını öğütlemiştir. Allah’ın merhametinden ümitsiz olmanın doğru olmadığı gibi azabından da emin olmanın doğru olmadığını ifade etmiştir. Muhammed Ziyâeddîn’e göre muhabbetin esas gayesi, Allah’ın sevgisine ulaşmaktır. Kalpte Allah sevgisi dışında başka bir şeye yer verilmemelidir. Muhabbete erişmenin yolu sünnete uymak, bid’atlardan sakınmak, iyiliği emretmek ve kötülüklerden sakınmakla mümkün olur. Muhammed Ziyâeddîn, sabır konusunda müritlere önemli tavsiyede bulunmuştur. Ona göre sabır; ferahın anahtarıdır. Allah’tan gelen her şeye sabretmek gerekir. Çünkü bunda hayır ve saadet vardır. Tasavvufî bir terim olan hâl’in müride güzel ve mutluluk veren yönü olduğuna dikkat çekmiştir. Muhammed Ziyâeddîn, hâl’i Allah’ın kulunu kendi muhabbetine davet etmesi olarak değerlendirmiştir. Muhammed Ziyâeddîn, müridin kalbini şeyhine bağlaması ve onu zihnen düşünmesi olarak ifade edilen rabıta hakkındaki görüşleri büyük önem arz etmektedir. Ona göre rabıta, mürşidin simasını şiddetli bir sevgiyle hayal etmektir. Müridin rabıtaya devam etmesini öyle ister ki, başkalarıyla konuşsa dahi rabıtanın tesiriyle hiçbir şey hissetmemelidir. Müridin ilahi aşk makamındaki derecesi rabıtadaki fânilik derecesine göre olduğunu söylemiştir. Muhammed Ziyâeddîn’e göre rabıtanın ihlas, muhabbet ve teslimiyet kısımları vardır. Tasavvufta bir makam olan fenâ’ya kavuşmanın şiddetli bir şekilde Allah’a ulaşmayı talep etmekle mümkündür. Fenâ makamına kavuşmak için, müridin hiçbir kemâlatını görmemesi gerekir. Yokluk dairesine girmeden fenâ makamına girilemez. Allah’ın manevi huzurunda kendini yok hükmünde görmelidir ki, fenâ makamına ulaşılabilsin. Haram ve günahlardan kaçınma anlamına gelen takva hakkında Muhammed Ziyâeddîn, Allah’ın razı olmadığı, bilinen ve bilinmeyen bütün günahlardan kaçınma olarak ifade etmiştir. Ona göre, takva Allah’ın emirlerine itaatle birlikte yasakladıklarından kaçınmakla mümkündür. Şükür hakkında önemli görüşler dile getiren Muhammed Ziyâeddîn, şükretmenin vacib olduğunu, dünya ve ahirette yükselmeye ve Allah’a yaklaşmaya sebep olduğunu söylemiştir. Ona göre şükür, Allah’ın rızasını kazanmak için bir merdivendir. Şükürden maksat, bedenin bütün uzuvlarını yaratılış gayesine göre kullanmaktır. Tasavvufta bir makam ve hâl olarak kabul edilen tevekkül için, saf ve duru bir kalple davranmanın gerektiğini söylemiştir. Ona göre, tevekkül insanın hiçbir şüphe ve kaygı duymadan tam bir inançla işlerini Allah’a havale etmesi şeklinde değerlendirmiştir. Tarikata giren birisinin kaçınması gereken konulardan olan ‘ucb yani kendini beğenme ve riya konusunda da önemli görüşler dile getirmiştir. Bu çalışmada Muhammed Ziyâddîn’in; mürşid ve mürid âdâbı, şeyhliğin âdâbı, nefs muhasebesi, havf ve recâ, muhabbet, sabır, hâl, rabıta, fenâ, takvâ, şükür, tevekkül,’ucb, riyâ hakkındaki tasavvufî düşünceleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Muhammed Ziyâeddîn Nurşînî, Mürşid, Mürid, Tasavvufî kavramlar,

Kaynakça

• Abdülkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi (Sûfilerin İnanç ve Ahlâkı) Sad. Dilaver Selvi. İstanbul: Pozitif Dağıtım, 2009.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Beyrut: 1416/1995.
• Algar, Hamid. “Hâlid el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15: 283-285. İstanbul: TDV Yayınları,1997.
• Atâ, Abdulkadir Ahmet. et-Tasavvufü’l-İslâmî, Beyrut: 1407.
• Atıyye, İzzet Ali. el-Bid’a: tahdidühâ ve mevkıfü’l-İslâm minhâ. Beyrut: 1400/1980.
• Ayni, Mehmed Ali. İslam Tasavvuf Tarihi. Sad: H.R. Yananlı. İstanbul: Akabe Yayınları 1985.
• Bardakçı, M. Necmettin- M. Saffet Sarıkaya,- Nejdet Gürkan. “ XIV. Yuzyıl Rifai Şeyhi İbnu’s-Serrac’ın Tasavvufî Düşünceleri”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi. İstanbul: 2013/1.
• Başar, Yeliz. Nakşbendî-Hâlidî Şeyhi Muhammed Ziyaeddin Nurşînî’nin Hayatı ve Mektûbât’ındaki Tasavvufi Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Hitit Üniversitesi, 2018.
• Baz, İbrahim. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Norşin Dergâhı ve Şeyh Abdurrahman-ı Tâgî” Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İstanbul:2014),34: 73-108.
• Cebecioğlu, Ethem.Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayıncılık 1997.
• Çağrıcı, Mustafa. “Kibir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.25: 562-563. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çağrıcı, Mustafa. “Riyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.35: 137-138. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Çağrıcı, Mustafa. “Sabır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.35: 337. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Çağrıcı, Mustafa. “ Şükür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.39: 259. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çağrıcı, Mustafa. “Tevekkül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.41: 3-4.İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çağrıcı, Mustafa. “Ucb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.42: 36-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çakır, Mehmet Saki Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı: 19. Yüzyılda Nakşibendî- Hâlidîlik. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2017.
• Çelebi, Kâtip Mîzânü’l-hak fi İhtiyâri’l-ehak. Nşr. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: 1980.
• Demirci, Mehmet. “Hâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.15: 216. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ebû Saîd-i Ebû’l-Hayr, Çeşiden-i Taam-ı Vakt, tahkik. Muhammed Rıza Şefiî Kedkenî. Tahran: Çaphâne-i Nakş, 1386 hş.
• Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Marifet Yayınları, 1984.
• Fethullah Verkânisî. Adâbü’t-Tarîkati’n-Nakşîbendiyye (Adâb-ı Fethullah). nşr. Yahya Pakiş- Hamit Pakiş. İstanbul: Bakanlar Matbaacılık, ts,
• Gazzâli. “ İhya”. IV. el-Müstaṣfâ. Bulak: 1324.
• Hâlid Bağdâdi. Risâle fî is̱bâti’r-râbıṭa. İstanbul: 1284.
• Herevî, Hace Abdullah Ensarî, Menâzilu’s-Sairin. Kahire:1908.
• Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi) Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbnü’l-Arabî. Fuṣûṣ’ül-Hikem, (Afîfî) TİEM, 1933.
• İbn Hazm, el-Ahlâk ve’s-siyer. Beyrut:1985.
• İbn Hibbân, Ravzatü’l-‘ukala ve nüzhetü’l-fuzalâ. Nşr. Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: 1977.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Medâricü’s-sâlikîn. Beyrut: 1983.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. ʿUddetü’ṣ-ṣâbirîn ve ẕaḫîretü’ş-şâkirîn. Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye)
• İbn Miskeveyh, Tehzîbü’l-ahlâk. Beyrut:1985.
• Kara, Mustafa. “Havf”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 521. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kara, Mustafa. “Fenâ”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 333. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kara, Mustafa. “Tasavvufta Fena-Beka Nazariyesi”. Hareket Dergisi. İstanbul: 1980.
• Kara, Mustafa. “Tekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.40: 368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Kelâbâzî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Konur, Himmet. “Edeb”, Tasavvuf El Kitabı, Editör, Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012
• Korkusuz, M. Şefik.Nehri’den Hazne’ye Meşâyihi Nakşibendî. İstanbul: Kilim Matbaacılık, 2010.
• Mâverdî. Edebü’d-dünya ve’d-din, nşr.M. Ebü’l-Hayr Seyyid-Muhammed eş-Şerkâvî. Beyrut:1405/2004.
• Memduhoğlu, Adnan “ Tâhî, Abdurrahman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ek-2: 571-572. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Muhammed Ziyâeddîn. Mektûbat, Trc. Hasib Seven. İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1977.
• Muhâsibî, er-Ri’âye li-hukûkıllâh. Nşr. Abdülhâlîm Mahmûd-Abdülkadir Ahmet Atâ, Kahire: 1390/1970.
• Muslu, Ramazan. “ Seyr u Sülûk Terimler”, Tasavvuf El Kitabı. Editör, Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012
• Mustafa Kemal Atatürk.Nutuk, (Ankara: Türkiye Teyyare Cemiyeti Yayını. 1927,Vesikalar, 52.
• Münevver b. Said. Esrârü’t-Tevhid fi Makâmâti’ş-Şeyh Ebî’s-Said. Nşr.Zebihullah Safa. Kebir: Müessese-i İntişarat-i Emir.1332.
• Okudan, Rıfat. “Rabıta”, Tasavvuf El Kitabı, Editör, Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları,.2012.
• Öngören, Reşat. “ Fenâ-Bakâ”, Tasavvuf El Kitabı. Editör, Kadir Özköse, Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Özköse, Kadir. “Tarikatın Ortak Unsurları Şeyh ve Hâlife”, Tasavvuf El Kitabı, Editör, Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012
• Serrac, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tusî. el-Luma’fi’t-Tasavvuf. Nşr. R.N. Nicholson. Leiden:Matbaa-i Beril, 1914.
• Serdar, Mehmet Törehan. Bitlis’in Sarıklı Kahramanları.Bitlis: Olcaylar Matbaası, 2012.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer. Avârifü’l-Meârif Tercemesi (Tasavvufun Esasları), Haz. H. Yılmaz- İrfan Gündüz, (İstanbul: Erkam Yay. 1990),
• Şeyh Alâeddin Haznevî. Hazret ve Şah-ı Hazne Hayat ve Menkıbeleri. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2012.
• Tosun, Necdet. “Râbıta”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34: 378. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü.İstanbul: Marifet Yayınları,1995.
• Uludağ, Süleyman. “Edep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.,10: 414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uludağ, Süleyman. “Recâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.34: 502. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Muhabbet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.30: 386-388.İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Uludağ, Süleyman. “Takvâ”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 484-486. İstanbul: TDV Yay. 2010.
• Uludağ, Süleyman. “Tevekkül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.41: 3-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. “ Mürid”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 47-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. “Riyâzet”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Yaran, Rahmi. “Bid’at”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6: 129-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Ensar Yayınları, 2002.
• Yücel, Ömer Tayfur. Şeyh Muhammed Diyauddin’in Hayatı ve Tasavvufi Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.