Arap Nahiv Ekolleri

Yıl 2022, , 33 - 62, 27.06.2022

Assad Alden Yousef

https://doi.org/10.51605/mesned.1103567

Öz

Araştırmacı; Irak’ın Basra şehrinin Arap dili ilimlerinin özellikle de Nahiv ilminin oluşumundaki bariz rolünün belirlenmesi, sonra da bu ilmin Basra’dan sonra ikinci merkez konumunda olan Kufe’ye intikali üzerinde durmaktadır. Arap Dil Okullarının Oluşumu: Muhammed b. Sellâm el-Cumahî, “medrese” kavramını kullanmaksızın Basra Okulunun Arap Dil ilimlerinin oluşumundaki rolü hakkında konuşan ilk kişi sayılır. Ebu’l-Esved Nahiv ilminin kurucusudur. Mezhep kavramının kullanımı Muhammed b. el-Hasan ez-Zübeydî ile ortaya çıkmıştır. Medrese ıstılahının kullanımı ise Brockelmann ardından Joe Toled, Araplardan da Mehdî el-Mahzûmî, Şevkî Dayf ve Abdurrahman es-Seyyid tarafından ortaya atılmıştır. Alimler nahiv medreselerinin sayısı konusunda ihtilaf etmişlerdir. Bazıları Basra medresesini tek medrese olarak görürken bazıları da Basra ve Kufe olmak üzere iki medresenin olduğunu düşünürler. Üçüncü bir grup Basra, Kufe ve Bağdat’ı üç medrese olarak sayarlar. Diğer bir grup medreseleri dörde ayırır. Beşinci taksim Şevkî Dayf tarafından yapılmış ve onları Basra, Kufe, Bağdat, Endülüs ve Mısır olmak üzere beşe ayırmıştır. Biz de çalışmamızda bu taksimi esas aldık.
1. Basra Okulu: Şevkî Dayf’a göre gerçek kurucusu el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî’dir. Semâ’ açısından en önemli özelliği, bu ekolün mensuplarının bedevî Arapların dillerine itimat edip şehirli olanlarınkini kullanmamalarıdır. Kıyas açısından ise Arap Dili’nin selametine olan hırsları ile diğerlerinden ayrılırlar. Nahiv ve dil kaidelerinde Sibeveyh’i esas alırlar. İlletler konusunda el-Halîl ve Sibeveyh’in ondan naklettiklerine bağlıdırlar. Kıraatler konusunda Basra ekolüne mensup olanlar, mütevâtirleri dikkate alıp onlarla istişhatta bulunurken şâzz olanları dikkate almazlar. Hadisleri delil olarak kullanmazlar. Çünkü Hadis ile ilgilenenlerin çoğu acemlerdendir. Şiirde hem câhilî hem de İslâmî şiiri kullanırlar ve onu Nahiv kurallarının oluşturulmasında Kur’ân‘dan sonra gelen önemli kaynak olarak görürler. Âmil ve ma’mûl nazariyesi konusunda ez-Zübeydî, Ebu’l-Esved’in ilk olduğunu, ondan sonra Nasr b. Âsım ve Abdurrahman b. Müzhir’in geldiğini söyler. Şevkî Dayf ise bu nazariyyeyi el-Halîl’e nispet eder.
2. Kufe Okulu: Ebû Ca’fer er-Ruâsî ve iki talebesi el-Kisâî ile el-Ferrâ bu ekolün ilk kurucuları sayılırlar. Semâ’ ve şiir açısından özellikleri hem bedevî hem de hadarîlerden alıntı yapmalarıdır. Kıraat konusunda ise mütevâtir ile birlikte şâzz kıraatleri de delil olarak kullanırlar. Kıyâs meselesinde Kufiler, kâide ve usullerine muhalif olsa bile tek bir misale itimat ederler. Hadisleri onlar da Basrîler gibi dikkate almamışlardır. İlletler konusunda Felsefe ve Mantık ile ilgilenmiş ve onları Arap diline dahil etmişlerdir. Âmil ve ma’mûl nazariyyesi meselesinde Basrîlerden ayrılıp onlara has görüşler ortaya koymuşlardır.
3. Bağdat Okulu: Bu ekole Basralı el-Müberred ve Kufeli Sa’leb’in her ikisi liderlik yapmış ve her biri kendi medresesine meyletmiştir. Bundan dolayı bu ekol her iki okulun ilminden seçkiler yapma yoluna gitmiştir. İbnu’n-Nedîm bunu müstakil bir ekol olarak görürken ez-Zübeydî ona muhalefet etmiş ve her alimi kendi asli medresesine yerleştirmiştir. Bağdat Okulu’nun özellikleri: Semâ’ konusunda Basrîler’e muhalefet edip Arap kabilelerinden birini diğerine tercih etmeden onlardan alıntı yapmışlardır. Kıyas meselesinde Basra ile Bağdat ekollerinin aralarını bulmaya çalışmışlardır. Tek şâzz misali bazı kurallarla kabul etmişlerdir. Kıraatler konusunda mütevâtirlerin yanında şâzz olanları da kullanmışlardır. Hadise itimat edip onunla istişhatta bulunmuşlardır. Şiirde bedevî, hadarî hatta Beşşâr b. Bürd ve Ebû Nüvâs gibi dördüncü tabakadan örnekleri delil olarak zikretmişlerdir. Son olarak Bağdat Okulu ta’lîl konusunda pek çok örnekte mantık ilminden etkilenmiştir.
4. Endülüs Okulu: Bu ekol doğudan ve batıdan Ebû Musa el-Hevârî ve Cûdî b. Osmân en-Nahvî gibi alimler tarafından kurulmuştur. Bu medresenin en önemli özellikleri şunlardır: Semâ’ meselesinde bu ekolün mensupları dil ve nahiv konularında güvenilir kişilerden alıntı yapmışlardır. Kıyas açısından usulde Basrîler ve Kufîlerle aynı düşünmüş, ferî meselelerde ihtilaf etmişlerdir. Ta’lîl konusunda Basra ve Kufe medreselerinin yanında Bağdat medresesinden de istifade etmişlerdir. Pek çok ta’lîlde yeni görüşler ortaya koymuşlardır. Hadisi delil olarak kullanma noktasında ise ön çıkmışlar ve onunla pek çok istişhatta bulunmuşlardır. Bundan dolayı İbn Haldûn Endülüs nahvini mezhep olarak saymıştır. Bazıları ona uymuş, bazıları da tarafsız kalmışlardır.
5. Mısır Okulu: Nahiv ilmini ilk olarak Mısır’a getiren, bu ilmi Ebu’l-Esved ed-Düelî’den almış olan Abdurrahman b. Müzhir’dir. Mısır ekolünün özellikleri: İlk başta Bağdat medresesi gibi Basra ile Kufe medreselerini birleştirme yoluna gitmiş, sonra özellikle İbn Hişâm ve Suyûtî gibi alimlerin pek çok konudaki nahivle alakalı görüşleri ile ayrı bir ekol olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Dil ekolleri, Basra ekolü, Kufe ekolü, Bağdat ekolü, Mısır ekolü., Endülüs ekolü

Arabic Grammar And Schools

Öz

النحو العربي ومدارسه

Öz

يؤكد الباحث على حقيقة تاريخية تثبت الدور البارز لمدينة البصرة العراقية في نشأة العلوم العربية، لا سيما علم النحو، ثم انتقال هذا العلم إلى مدينة الكوفة التي تحتل المركز الثاني بعد البصرة.
نشأة مدارس النحو العربي:
يعدّ محمد بن سلام الجمحي أول من تكلم عن دور المدرسة البصرية في نشأة العلوم العربية، دون ذكرٍ لمصطلح المدرسة، وأن أبا الأسود الدؤلي هو المؤسس للعلوم العربية النحوية، وأن استعمال مصطلح (مذهب) قد ظهر عند محمد بن الحسن الزبيدي.
وأما استعمال مصطلح (مدرسة) فقد ظهر عند المعاصرين أمثال بروكلمان، ثم جو تولد، ومن العرب: مهدي المخزومي، وشوقي ضيف، وعبد الرحمن السيد.
وقد اختلف العلماء في تعداد المدارس النحوية، فمنهم من ذهب إلى وجود مدرسة واحدة، وهي المدرسة البصرية، وفريق آخر ذهب إلى وجود مدرستين هما: البصرية والكوفية، وفريق ثالث عدّها ثلاث مدارس، وهي: البصرية، والكوفية، والبغدادية. وفريق آخر قسم المدارس إلى أربع والتقسيم الخامس جاء عن شوقي ضيف وعدّها خمسًا. وهي: البصرية، والكوفية، والبغدادية، والأندلسية، والمصرية. وقد ذهبنا إلى اعتماد هذا التقسيم في بحثنا هذا:
أولًا: المدرسة البصرية: ومؤسسها الحقيقي عند شوقي هو الخليل بن أحمد الفراهيدي، ومن أهم خصائصها: فمن حيث السماع: فقد اعتمد أصحاب هذه المدرسة على لغات عرب البدو، وتجاهلوا لغات أهل الحضر. أما من حيث القياس: فقد تميزوا بحرصهم على سلامة اللغة العربية، واعتمدوا على القواعد النحوية واللغوية عند سيبويه. ومن حيث التعليل: فقد كان جلّ اهتمامهم منصبًا على أقوال الخليل، وما نقله عنه سيبويه في الكتاب. أما من حيث القراءات فقد اعتمد البصريون على القراءات المتواترة والاستشهاد بها دون الشاذة منها. ومن حيث الحديث النبوي: فلم يحتجوا به؛ لأن العاملين فيه كانوا من الأعاجم. وفي الشعر: اعتمدوا على الشعر الجاهلي وكذلك الإسلامي وعدّوا الشعر مصدرًا مهمًا بعد القرآن الكريم في إقامة القواعد النحوية. وبالنسبة لنظرية العامل والمعمول؛ فقد ذكر الزبيدي أن أبا الأسود أول من وضع اللبنة الأولى لها، ثم جاء بعده نصر بن عاصم وعبد الرحمن بن مزهر. أما شوقي ضيف فقد نسب نشأة هذه النظرية إلى الخليل.
ثانيًا: المدرسة الكوفية: يعد أبو جعفر الرؤاسي وتلميذاه: الكسائي والفراء أول المؤسسين لهذه المدرسة، وأما خصائصها: فمن حيث السماع: فقد أخذوا عن البدو وكذلك عن الحضر. ومن حيث القراءات: فقد ذهبوا إلى الاستشهاد بالتواتر والشاذ أيضًا. ومن حيث القياس: فقد اعتمد الكوفيون المثال الواحد في القياس، ولو خالفت قواعدهم وأصولهم. ومن حيث الحديث: فقد صرفوا النظر عنه كما فعل البصريون. أما من حيث التعليل: فقد اعتنوا بالفلسفة والمنطق، وأدخلوها في اللغة العربية. ومن حيث نظرية العامل والمعمول: فقد استقلوا عن البصريين، وجاءوا بآراء خاصة بهم.
ثالثًا: المدرسة البغدادية: ترأس هذه المدرسة كل من المبرد البصري، وثعلب الكوفي، وكان كل منهما يميل إلى مدرسته، لذا اعتمدت هذه المدرسة منهج الانتخاب من علوم المدرستين، وكان ابن النديم يعدّها مدرسة مستقلة، أما الزبيدي فقد خالفه في ذلك، وذهب إلى تصنيف كل عالم إلى مدرسته الأصلية. ومن أهم خصائص هذه المدرسة: فمن حيث السماع: فقد خالفوا البصريين، وأخذوا من لغات العرب دون تفضيل قبيلة على قبيلة أخرى. أما من حيث القياس: فقد ذهبوا إلى التوفيق بين المدرستين البصرية والكوفية، وقبلوا بالمثال الواحد الشاذ ولكن بضوابط. ومن حيث القراءات: فقد جمعوا بين المتواترة منها وحتى الشاذة منها. أما من حيث الحديث: فقد اعتمدوا عليه واحتجوا به. ومن حيث الشعر: فقد جمعوا بين شعر البدو والحضر واحتجوا بأشعارهم وحتى أشعار الطبقة الرابعة من أمثال: بشار بن برد، وأبي نواس. وأخيرًا في التعليل: فقد تأثرت المدرسة البغدادية بعلم المنطق في كثير من التعليلات.
رابعًا: المدرسة الأندلسية: فقد تأسست هذه المدرسة على يد علماء من الشرق وآخرين من الغرب أمثال: أبو موسي الهواري، وجودي بن عثمان النحوي، وكان من أهم خصائصها: من حيث السماع: فقد أخذ أصحابها الفصيح من الثقاة في اللغة والنحو. ومن حيث القياس: فقد وافقوا البصريين والكوفيين في الأصول واختلفوا معهم في الفروع. ومن حيث التعليل: فقد استفادوا من آراء المدرسة البغدادية إلى جانب أخذهم من المدرستين البصرية والكوفية، وذهبوا إلى استنباط آراءٍ جديدة في كثير من التعليلات. وأما من حيث الاستشهاد بالحديث: فقد برزوا في ذلك وأكثروا من الاستشهاد به؛ لذا فقد عدّ ابن خلدون النحو الأندلسي مذهبًا، ووافقه آخرون، وآخرون وقفوا على الحياد.
خامسًا: المدرسة البصرية: أول من أدخل علم النحو إلى مصر هو عبد الرحمن بن مزهر الذي أخذ العلم عن أبي الأسود. خصائص هذه المدرسة: فقد بدأت المدرسة تنحو نحو المنهج البغدادي في المجمع بين المدرستين البصرية والكوفية، ثم استقلت بآراء علماءها في كثير من المسائل النحوية سيما ابن هشام ثم السيوطي. الخاتمة: شملت على عدة نتائج تتعلق بخصائص كل مدرسة وبيان أفضلية مدرسة البصرة المنبع الأول لعلم النحو وأصالتها.

Anahtar Kelimeler

المدارس النحوية, اللغة العربي, البصرية, الكوفية, البغدادية, الأندلسية, المصرية

Kaynakça

• Abdulfettah eş-Şelbî, Ebû Ali Farisî. Cidde: Dâru'l-Matbuâti'l-Hadîse, 3. Basım, 1989.
• Ali Ebû'l-Mekârim. Usûlu't-Tefkîri'n-Nahvî, Kahire: Dâru Ğarîb, 1. Basım, 2009.
• Ali es-Seyyid, Emîn. el-İtticâhâtu'n-Nahviyye fi'l-Endelûs. Câmiatu Dımeşk, 2009.
• Brockelman, Carl. Târîhu'l-Edebu' l-Arabî. thk. Abdulhalim Neccâr, Ramazan Abduttevvap. Kahire: Dâru'l-Meârif, 5. Basım, 1977.
• Cinnî, Ebû'l-Feth. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: Dâru'l-Kutubi'l-Mısriyye, 2. Basım, 1952.
• Dineverî, Abdullah b. Salim b. Kuteybe. el-Meârif. thk. Terût Ukkâşe. Kahire: el-Hey'etu'l-Amme li'l-kutub, 2. Basım, 1992.
• Ebû Tayyib, Abdulvahit Ali el-Halebî. Merâtibu'n-Nahviyyîn. thk. Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim. Kahire: Mektebetu Nahda, 1955.
• Cemhî, Muhammed b. Sellâm. Tabakâtu'l-Fuhûli'ş-Şuâra. thk. Mahmut Muhammed Şakir. Cidde: Dâru'l- Medenî, ts.
• Efğânî Saîd. el-İhticâc bi'l-Hadîsi'ş-Şerîf Müstevfâ min Kitâbi fi Usûli'n-Nahvi. Matbaatu'l-Câmiati's-Sûriye, 1957.
• Hatîb el-Bağdadî, Ahmed b. Ali. Tarîhu Bağdâd. Beyrut: Matbaatu's-Saade, 1931.
• Veledu Ebâhu, Muhammed el-Muhtâr. Târîhu'n-Nahvi'l-Arabî fi'l-Meşriki ve'l-Mağrıb. Beyrut: Dâru'l- Kutubi'l-İlmiyye, 2. Basım, 1413.
• Enbârî, Ebû'l-Berekât Abdurrahman Muhammed. Nüzhetü'l-Elibbâ fî Tabkâti'l-Üdebâ. thk. İbrahim Samarrâî. Zerkâ: Mektebetü'l-Menâr, 3. Basım, 1985.
• Enbârî. el-İnsâf fi Mesâili'l-Hilâf Beyne'n-Nahviyyine'l-Basriyyine ve'l-Kûfiyyîn. thk.Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Kahire: Dâru'l-Fikr, 1999.
• Endelüsî, Ebû Bekr el-Hasen ez-Zübeydî. Tabakâtu'n-Nahviyyîne ve'l-Luğaviyyîn. thk. Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim. 2. Basım, Kahire: Dâru'l-Meârif, 1984.
• Endelûsî, Ebû Hayyân. et-Tezyîl ve't-Tekmîl. thk. Hasan el-Hindâvî. Dımeşk: Dâru'l-Kalem, 2001.
• Ensârî, Ahmet Mekkî. Kitabu Ebi Zekeriyya el-Ferrâ ve Mezhebuhu fî'n-Nahvi. Câmiatu'l-Ezher, Külliyetü'l-Âdab, 1966.
• Esterbâzî, Muhammed b.Hasen Rıdâ. Şerhu'l-Kâfiye li İbni'l-Hâcib. thk. Hasan Muhammed el-Hafşatî. Mektebetü'l-Vakfiyye, 1996.
• Ezherî, Halid b. Abdullah. Şerhu't-Tasrîh ale't-Tavdîh. thk. Muhammed Basil Uyûnu's- Sûd. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2000.
• Ferâtî, İbn Medâu Ahmet b. Abdurrahman. er-Red ale'n-Nuhât. thk. Şevki Dayf. Kahire: Dâru'l-Fikri'l-Arabî, 1947.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya. Meâni'l-Kur'ân. thk. Ahmet Yusuf en-Necâti, Abdulfettâh İsmail eş-Şelbî. Dâru'l-Mısriyye, 2002.
• Goldfayl. Mukaddimetu Kitabi'l-İnsâf. Leaden: 1913.
• Hasan İbrahim. Târîhu'l-İslami's-Siyâsî ve'd-Dînî ve's-Sekâfî. Kahire: Mektebetü Nahdati'l-Mısriyye, 1955.
• Hatice el-Hudeysî. el-Medârisu'n-Nahviyye. İrbid: Dâru'l-Emel, 3. Basım, 2001.
• Heytî, Andulkadir Rahîm. Hasâisu Mezhebi'l-Emfelüsî'n-Nahvî Hilale'l-Karni's-Sâbi'i. Bingâzî: Câmiatu Kân Yûnus, 2. Basım, 1993.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime min Kitâbi'l-İberi ve Dîvâni'l- Mübtedei ve'l-Haberi. thk. Ali Abdulvahid Vâfî. Kahire: Dâru'n-Nahdâti Mısra, 1967.
• İbn Hallikân, Ebû'l-Abbâs Şemsuddin Ahmet b. İbrahim b. Ebî Bekr. Vefiyyâtu'l-A'yân. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamit. Kahire: Mektebetü'n-Nahdati'l-Mısriyye, ts.
• İbn Hişam el-Ensârî, Cemaleddin b. Yusuf. Şerhu Katru'n-Nedâ ve bellu's-Sadâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Kahire: Dâru's-Selâm, 1383.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Muhammed. el-Muğnî. thk.Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Andulfettah el-Huluvvi. Dâru Âlemi'l-Kutub, 1997.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillah b. Mâlik et-Tâî el-Ceyyânî. Şerhu’t-teshîl. thk. Ahmed Ali. Mısır: el-Mektebetu’t-Tevkîfiyye, ts.
• İbn Nahviyye, Nedreddin Muhammed b. Yakup. Şerhu Elfiyyeti İbm Mu'tî. thk. Abdullah b. Füheyd b. Abdullah el-Basmî. Mekke: Câmiatu Ümmi'l-Kurâ, 2001.
• İbn Nedîm, Ebû'l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. Rıza Necdet Mâzenderânî. Londra: Müessesetü'l-Furkân li't-Turâsi'l-İslâmî, 2009.
• İbn Yaîş, Yaîş b. Ali. Şerhu'l-Mufassal li Zemahşerî. Beyrut: Dâru'-Kutubi'l-İlmiyye, 2001.
• İbnu’l-İmâd, Abdulhayy b. Ahmet b. Muhammed. Şezerâtu'z-Zehebi fi Ahbâri men Zeheb. thk. Abdulkadir Arnavutî, Mahmut Arnavutî. Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbrahim Samarrâî. el-Medârisü'n-Nahviyye Ustûratun ve Vakiun. Dâru'l-Fikri'l-Ürdüni, 2003.
• Kaftî, Ali b. Yusuf. İnbânhu'r-Ruvvât ale'n-Nuhhât. thk. Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru'l-Fikri'l-Arabî, 1986.
• Muhammed el-Es'ad, Abdulkerim. el-Vasît fi Târîhi'n-Nahi'l-Arabî. Riyad: Dâru'ş-Şuvâf, 1413.
• Muhammed el-Hıdr Hüseyin. Dırâsâtun fi'l-Arabiyyeti ve Târîhuhâ. Dımeşk: Mektebetu Dâru'l-Fethi, 1960.
• Muhammed Hammûd, Hıdır Musa. en-Nahvu ve'n-Nuhât. Beyrut: Âlemu'l-Kutub, 2003.
• Râcihî Abdurrahman. Durûsun fi'l-Mezâhibi'n-Nahviyye. Dâru'n-Nahdati'l-Arabiyyeti, 1980.
• Efğânî, Sa'd b. Muhammed. Tarihu Nahvi'l-Arabî. Dımeşk: Mektebetü'l-Fikr, 2002.
• Sa'leb, Ahmet b. Yahya. Mecâlis. Kahire: Dâru'l-Meârif, 2. Basım, 1998.
• Şemûnî. Şerhu'l-Elfiye. thk. Emil Bedî' Yakub. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1998.
• Şevki Dayf, Ahmet Abdusselam. el-Medârisu'n-Nahviyye. Dâru'l-Meârif, ts.
• Seyrâfî, Ebû Saîd, Hasan b. Abdullah. Ahbâru'n-Nahviyyîn el-Basriyyîne ve Meratibehum ve Ahzi Ba'dihim an Ba'di. thk. Muhammed İbrahim el-Bennâ. Kahire: Dâru'l-İ'tisâm, 1985.
• Sîbeveyh, Amr b. Osman b. Kunbur. el-Kitab. thk. Abdusselam Harun, Kahire: Mektebetü'l-Hancî, 3. Basım, 1988.
• Sübkî, Tâcuddin Abdulvehhâb b. Ali Abdulkâfî, Tabakâtu'ş-Şâfiiyyeti'l-Kübrâ. thk. Mahmut Muhammed et-Tanâhî, Abdulfettâh el-Hulv, Faysal İsa el-Babî el-Halebî. 1964.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. Buğyetu'l-Vuâh. thk. Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim, İsâ Bâbi'-Halebî. Dâru'l-Fikri'l-Arabî, 1964.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-Eşbâh ve Nezâir. thk. Abdulâl Mukrim Dâru'l- Kutubi'l-İlmiyye, 1990.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-İktirah fi Usûli'n-Nahvi. thk. Abdulhakîm Atiyye, Alaaddin Atiyye. Dımeşk: Dâru'l-Bîrûnî, 2006.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-Müzhir. thk. Muhammed Câd el-Mevlâ, Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim, Ali Muhammed el-Becâvî, Beyrut: Mektebetü'l- Asriyye, 1998.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. Hem'u'l-Hevâmi' fi Şerhi Cem'i'l-Cevâmi. thk. Harun Abdu'l-Âl, Sâlim Mukrim, Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1992.
• Tantâvî, Ahmet. Neş'etü'n-Nahvi ve Târîhu Eşhuri'n-Nuhâti. Kahire: Dâru'l-Meârif, 2. Basım, 2002.
• Tilmisânî, Ahmet b. Muhammed. Nefhu't-Tayyib min Ğısni'l-Delüsi'r-Ratîb. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru's-Sadr, 1968.
• Yakût el-Hamevî. Mu'cemu'l-Udebâ İrşâdu'l-Erîb ila Ma'rifeti'l-Edîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslamî, 1993.
• Zeccâcî, Ebû'l-Kasım. el-Îdâh fi İleli'n-Nahvi, thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dâru'n-Nefâis, 5. Basım, 1986.
• Zeyyât, Ahmet Hasan. Târîhu'l-Edebi'l-Arabî. Kahire: Matbaatu'l-İ'timâd, 1928.
• Yesrî, Abdulğani Abdullah. Mu'cemu'l-Müerrihîn hatta'l -Kani's-Sânî Aşera'l-Hicrî. Beyrut: Dâru'l- Kutubi'l-İlmiyye, 1991.
• Zemahşerî, Cârullah Ebû'l-Kasım Mahmut b. Ömer. Keşşâf an Hakâiki't-Tenzîl ve Uyûni'l- Ekâvîl. Beyrut: Dâru'l-Kitabi'l-Arabî, 3. Basım, 1986.
• Zirikli, Hayreddin. el-E'lâm. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 2. Basım, 2002.