Mâtürîdîlikte İmâmet/Devlet Başkanlığı Anlayışı (Ebü’l-Yüsr El-Pezdevî ve Ebü’l-Muîn En-Nesefî Örneği)

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 2, 641 - 669, 31.12.2020

Süleyman Çam , Muhammed Sefa Öngüç

Öz

Mezhep hüviyetine kavuşmuş itikâdî doktrinler, “ilâhiyat, nübüvvet ve semiyyât” üzerinde bir akîde inşa etmeye çalışmışlardır. İlk dönem siyâsî ihtilafların yaşanmasından hemen sonra Şîa, bu akîdeye “imâmet/devlet başkanlığı” meselesini ilave etmiştir. Şîa, imâmet meselesini aklî ve naklî deliller ile Hz. Ali ve evlatlarına hasrederek onun hakkı olan devlet başkanlığının Hz. Ebû Bekir, Ömer ve Osman tarafından gasp edildiğini öne sürmüştür. Şîa’nın imâmet meselesini itikadî boyuta taşıması İslâm kelâmında büyük bir etki yaratmıştır. Bu etkiye verilen tepkinin en büyüğü Ehl-i Sünnet’in önemli bir kanadını oluşturan Mâtürîdî kelâm ekolü tarafından ortaya konmuştur. Mâtürîdî imâmet anlayışının teşekkülünde Pezdevî ve Nesefî’nin katkısının son derece önemli olması bu çalışmanın çıkış noktasını oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı, Mâtürîdîliğin imâmet anlayışıyla ilgili Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî (ö. 493/1100) ile Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin (ö. 508/1115) görüşlerini genel hatlarıyla ele alıp incelemek, karşılaştırma yaparak aralarındaki farkları değerlendirmek ve imâmet düşüncesinin teşekkülüne olan katkılarını ortaya çıkarmaktır. Sonuçta Nesefî ve Pezdevî’nin Mâtürîdî imâmet nazariyesinin teşekkülünde ve Sünnî-Mâtürîdî çizgiyi muhafaza ederek imâmet düşüncesine önemli katkıları olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca Şiî düşüncenin nas temelli ele aldığı imâmet düşüncesine tepki olarak özgün bir imâmet teorisi ortaya koydukları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdî, Pezdevî, Nesefî, İmâmet

Kaynakça

• Abdulbaki Gölpınarlı. Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiîlik, İstanbul, 2. baskı 1987.
• Ahmed Emîn b. İbrâhîm et-Tabbâh. Fecrü’l-İslâm (İslâm’ın Doğuşu), çev. Ahmed Serdaroğlu, Ankara: Kılıç Kitabevi, 1976.
• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: Ensar Yayınları, 2. baskı 2017.
• Akbulut, Ahmet. “İlk Devir Siyâsî Olayların Müslüman Düşüncesine Etkileri”, İslâmî Araştırmalar, 5/1 (Ocak 1991), 38-44.
• Akbulut, Ahmet. Sahâbe Dönemi İktidar Kavgası-Alevî Sünnî Ayrışmasının Arka Planı-Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Aydınlı, Osman. “Mutezile’nin İmâmet Nazariyesi: Teori ve Pratik”, Dini Araştırmalar, 3/7, (Mayıs-Ağustos 2000), 17-52.
• Aydınlı, Osman. Mutezile’de İmâmet Siyaset, Ankara: Ankara okulu Yayınları, 2017.
• Balcı, İsrafil. “İmamlar/Halifeler Kureyş’tendir” İddiasının Kritiği”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, (2016), 5-32.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî, nşr. Dârüsselâm, Riyad, 1419/1999.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdulmelik. Kitabü’l-İrşâd ilâ Kavâtii’l-Edilleti fî Usûli’l-İ’tikâd, thk. Esad Temim, Beyrut, 1992.
• Çetin, Maksut. Mâtürîdîliğin Siyaset (Hilâfet/İmâmet) Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Ensârî, Abdulhamid İsmail. “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 10: 539-541 İstanbul, TDV Yayınları, 1994.
• Eşarî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. thk. M. Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut, 1990.
• Evkuran, Mehmet. Ehl-i Sünnet Siyaset Düşüncesinin Yapısı ve Sorunları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İmamiyye Şîası, Ankara: Selçuk Yayınları, 1984.
• Hatipoğlu, Mehmet Sait. “İslâm’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik Hilâfetin Kureyşiliği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23/1, (1979), 121-213.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadr, 1977.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kâşifü’l-Gıtâ, Muhammed Hüseyin. Ca’ferî Mezhebi ve Esasları, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Kum: Ensariyan Yayınları, 5. Baskı,1992.
• Kummî, Ebû Halef Sa‘d b. Abdillâh. Kitâbu’l-Makalât ve’l-Fırak. nşr. Muhammed Cevâd Meşkûr, Tahran, 1963.
• Kummî, İbn Babeveyh. Risâletü’l-Îtikâdâti’l-İmâmiyye (Şiî İmâmiyye’nin İnanç Esasları), çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Küleynî, Ebû Cafer Muhammed b. İshâk. Usûlü’l-Kâfî, Tahran, trs,
• Laoust, Henri. “el-Hıllî’nin Doktrininde Sünnîliğin Eleştirisi”, çev. Mehmet Saffet Sarıkaya, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13, (1997), 297-328.
• Muzaffer Rıza. Şîa İnançları, çev. Abdulbaki Gölpınarlı, Germany: Ahl-ul Beyt Mezcidler ve Kültür Federasyonu, 2. Baskı, 1992.
• Müslim, Müslim b. Haccac el Kuşeyrî en-Nisaburî. Sahîh-i Müslim. nşr. Dârüsselâm. Riyad, 1421/2000.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Bahru’l-Kelâm fi Ehli’l-İslâm (Mâtürîdî Akaidi). çev. Ramazan Biçer, İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Kitâbü’t Temhîd li Kavâdi’t-Tevhîd (Tevhidin Esasları). çev. Hülya Alper, İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-Edille fi Usûli’d-Din. thk. Muhammed Hamid İsa, Kahire, 2011.
• Onat, Hasan. Emevî Dönemi Şiî Hareketler ve Günümüz Şiîliği, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1993.
• Öz, Mustafa-İlhan, Avni. “İmâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22: 203-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özarslan, Selim. “Ebü'l-Muîn en-Nesefî’nin/İmâmet Devlet Başkanlığı Anlayışı”. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 14/3-4, (2001), 423-437.
• Özarslan, Selim. Pezdevî’nin Kelâmî Görüşleri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Özdinç, Rıdvan. İtikat ve Siyaset Sünni Kelâmında İmâmet-Hilâfet Meselesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usuliddin (Ehl-i Sünnet Akaidi). çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• Subhî, Ahmed Mahmud. Nazariyyetu’l-İmâme Lede’ş-Şîati’l-İsnâ Aşeriyye, Beyrut, 1991.
• Süyûti, Celâlüddîn. Câmiu’s Sağîr li Ehadisi’l Beşeri ve’n-Nezir. Beyrut: 1423/1995
• Süyûti, Celâlüddîn. Fethu’l Kebîr fi Dammi’z-Ziyâdeti ile’l-Câmii’s-Sağîr, (cem ve tertib, Yûsuf en- Nebhâ nî), Beyrut, 1423/2004.
• Şehristânî, Ebi’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Nihâyetü’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, trs.
• Tabatabâî, Allame M. Hüseyin. Tüm Boyutlarıyla İslâm’da Şîa, çev. Kadir Akaras-Abbas Akyüz, İstanbul: Kevser Yayınları, 4. Baskı, 2009.
• Teftâzânî, Ebü’l-Vefâ. Kelâm İlminin Belli Başlı Meseleleri, çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1980.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 5. Baskı, 2017.
• Tûsî, Nasîruddin Muhammed b. Muhammed b. el-Hasan. “İmâmet Risâlesi”, çev. Hasan Onat, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35, (1996), 179-191.
• Yeprem, Mustafa Saim. Mâtürîdî’nin Akîde Risâlesi ve Şerhi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.