İslam Kelamında Fıtratın Bilgisel Değeri

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 1, 121 - 142, 30.06.2021

İrem Ceyhan

https://doi.org/10.51605/mesned.666174

Öz

Dinî literatürde insanın yaratıcısını kendi kendine bilebilecek bir donanımla yaratılmış olması anlamına gelen fıtrat kavramı; Kelam ilminde Allah’ın varlığının delillerinden biri olarak da zikredilir. Bu bağlamda Eş’ari bir âlim olan Gazzâlî’nin de fıtrat deliline oldukça fazla vurgu yaptığı görülür. Bu delile oldukça fazla vurgu yapan Gazzâlî’nin, fıtratın bilgisel yönden değerinin mükellefiyet getirip getirmeyeceği hususundaki görüşü de kelamî yönden önem arz etmektedir. Zira Allah’ı bilme hususunda fıtratı önemli bir delil olarak gören Gazzâli’nin, insanın şeriat olmadan da Allah’ı bilmekle mükellef olup olmayacağı konusundaki söylemine göre Eş’ari yahut Maturidi görüşe yaklaşacaktır. Eğer o, fıtratı mükellef olmaya bir delil gösterirse Matudiri görüşe yaklaşacak; şeriat olmadan kişinin Allah’ı bilmekten mükellef olmayacağını iddia ederse de mensubu olduğu Eş’ari görüşü savunmaya devam edecektir. Bu bağlamda bu makale, Gazzâli’nin ilmi dünyasında fıtratın, insanı bağlayıcı yönünün olup olmadığını tespit etmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Gazzâlî, Fıtrat, Eş'ari, Teklif, Allah

Kaynakça

• Akçay, Mustafa. “İman’ın oluşumunda Fıtrat’ın Rolü”. SDÜİFD, 1 (Isparta 1996).
• Arslan, Hulusi - Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. 2. Baskı. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Âyni, Bedrüddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed el-. Umdetu’l kârî şerhu sahihi’l Buharî. Ed. Muhammed Mahmut el-Halebî. 1972.
• Aynî, Mehmet Ali. İslam Düşüncesinin Zirvesi Gazzâlî. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Müslîm. Ed. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1954.
• Coşkun, İbrahim. “Nazarî Akıl ile Allah’ın Bilinmesi” 6/1 (2004).
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. Ta’rîfât. Beyrut: Alimü’l-Kütüb, 1987.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. eş-Şâmil. Ed. Ali Sami Neşşar. İskenderiye, 1969.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. DİA. İstanbul, 1996.
• Çağrıcı, Mustafa. “Zarûriyyat”. DİA. İstanbul, 2013.
• Çubukçu, İbrahim Agah. Gazzâli ve Şüphecilik. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Düzgün, Şaban Ali. “İnsanın Yetkinliğinin Teolojik Olarak Temellendirmenin İmkânı” 2 (t.y.): Ankara 2005.
• Ebû Davud, Süleyman İbn Eş’as es-Sicistânî. Sünenu Ebî Davud. Beyrut: Daru’l-Mağni, 1997.
• Eş’ari, Ebu’l Hasan Ali b. İsmail b. İshak. Risaletün fi ihtihsânî’l-havz fi ilmi’l-kelam. Ed. Yusuf Mekarji. Haydarâbâd: Matbaatü meclis-i Daireti’I-Mearifİ’n-Nizamiyye, 1971.
• Evgin, Abdulkadir. “Fıtrat” Kavramı ve ‘İslam Fıtratı’ Söyleminin Tenkidi” 1 (Kahramanmara 2003).
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. El-İktisad fi’l-itikad. Ankara: AUİF Yayınları, 1962.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfa min ilmi’l-usûl. Ed. Muhmmed Süleyman Eşkâr. Beyrut: Müessesetü’l-Risaleh, 1997.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Münkız mine’d-dalâl. Dımaşk, 1939.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Eyyühe’l-Veled, Ledünni İlim Risalesi, Mişkatü’l-Envar. Trc. A.Cüneyt Köksal. İstanbul: Sufi Kitap, 2012.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Hikmetler Kitabı (el-Hikmetu fî mahlûkâtillah). Trc. Halil Kendir. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2007.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhya-U’ulumi’d-Din. Kahire: Müessesetü’l-Halebi, 1967.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhya-u’ulumi’d-din. Kahire: Müessesetü’l-Halebi, 1967.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhya-U’ulumi’d-Din. Trc. Ahmed Serdaroğlu. Ankara: Bedir Yayınevi, 1975.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhya-U’ulumi’d-Din. Trc. Ahmed Serdaroğlu. Ankara: Bedir Yayınevi, 1975.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. İslam Ahlakı (Kimyâ-i Saâdet). Trc. Akif Nuri Karcıoğlu. İstanbul: Sinan Yayınları, 1969.
• Gâzzalî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kimya-yı Saadet. Trc. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1979.
• Hökelekli, Hayati. “Fıtrat”. DİA. İstanbul, 1996.
• İbn Abdülber, en-Nemerî. et-Temhîd. Tıtvan, 1987.
• İbn Hanbel, Ahmed ibn Muhammed. el-Müsned. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1978.
• İbn Hâzm, Ebu Muhammed b. Ali b. Ahmet b. Said ez-Zahiri. Kitab-ul fasl fi’l milel ve’l ehvâi ve’n-nihal. Bağdad: Mektebet’ül- Müsenna, 1903.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Kesir. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. Ed. Sâmi b. Muhammed Selâme. Riyad: Daru Tayyibe, 1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b.Mükerrem b. Ali el-Ensarî. Lisânü’l-arab. Ed. Yusuf Bikai - İbrahim Şemseddin - Nadal Ali. Beyrut: ed-Darü’l-Mutavassıtiyye lin-Neşr, 2005.
• İbn Teymiyye. Der’u te’ârûdi’l-akl ve’n-nakl. Kahire: Daru’l Hadis, t.y.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmî Kelam. Ed. Sabri Hizmetli. Ankara: Umran, 1981.
• Makdîsî, Mutahhir İbn Tahir. El-Bed’-ve’t-Tarih. Bağdat: Mektebetü’l Müsenna, 1899.
• Mâtûrîdî, Muhammed ibn Muhammed. Kitabü’t-tevhid. Ed. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İsam Yayınları, 2003.
• Özervarlı, M. Sait. Kelam’da Yenilik Arayışları. İstanbul: İsam Yayınları, 1998.
• Öztürk, Yener. “İnsan ve Fıtrat”. 5 (anlıurfa 1999).
• Rağıb el-İsfâhânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredat fî garibi’l-Kur’ân. Ed. Muhammed Seyyid Keylanî. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1961.
• Razî, Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer Fahreddin. et-Tefsirü’l-kebîr - Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1994.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah”. DİA. İstanbul, 1989.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah maddesi”. DİA. İstanbul, 1989.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Yüksel, Emrullah. Âmidî’de Bilgi Teorisi. Erzurum: İşaret Yayınları, 1990.