The Types and Causes of Difference Between the Agreed Marrations by the Authors of the Four Sunnahs

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 2, 383 - 405, 31.12.2021

Ayman Aldoorı

https://doi.org/10.51605/mesned.934741

Öz

Sünen Yazarlarının İttifak Ettikleri Rivayetlerde Bulunan İhtilafın Çeşitleri ve Nedenleri

Öz

Sünen müellifleri, muhaddisler arasında önemli bir yere sahip olmakla bera-ber bu kişiler hızf ve itkan sahibi olmakla da önemli bir konuma sahiptirler. Sünen müelliflerinin kitaplarının önemine binaen, bu çalışmada sünen müel-liflerinin farklı lafızlarla aynı kaynaktan ittifakla rivayet ettikleri ancak Bu-harî ve Müslim’de birlikte veya ikisinden birisinde yer almayan hadisleri açık-lamanın yanında bu ihtilafların nedenleri de yer alacaktır. Sünen müellifleri-nin ittifakla rivayet ettikleri hadisler üzerinde özel çalışmaların az olmasının yanında Sahihayn üzerine çalışmaların çokluğundan dolayı bu çalışmaya Sa-hihayn’ı dahil etmedim.
Sünen müelliflerinin özellikle aynı kaynaktan ittifaken rivayet ettikleri hadis-lerin lafız ve mana olarak aynı olduğu akla gelebilir. Ancak söz konusu riva-yetler bir araya getirilip incelendikten sonra bu rivayetlerin lafızlarının ço-ğunda dört sünen müellifinin ihtilaf ettiği görülecektir.
Bu çalışmada Sünen sahiplerinin ittifaken rivayet ettikleri hadisler arasında ihtilaflı olanlardan bazı örnekleri ele alarak tümevarımsal bir yöntem takip ettim. Bu da konunun anlaşılması ve temellendirilmesi için yeterlidir. Ayrıca sünen sahipler arasındaki rivayet ihtilaflarını ve bu ihtilafların önde gelen se-beplerini tespit etmede tümdengelim yöntemini takip ettim.
Buhari ve Müslim’in iştirak etmediği ancak sünen müelliflerinin ittifakla riva-yet ettikleri hadislere bakıldığında birinde olup diğerinde olmayan rivayet-lerde çokça farklılıklar görülecektir. Bu ihtilaf durumlarını şu şekilde özetle-mek mümkündür: Sünen müelliflerinin eserlerine aldıkları hadislerde bazıları hadisin vurud sebebini zikrederken bazılarının bundan söz etmemesi, dua vb. konularda rivayet edilen hadislerin bazılarında ziyadenin zikredilip bazıla-rında zikredilmemesi, bazı sünen müellifleri kast edilen anlamı pekiştirmek için kimi lafızlar kullanırken bazılarının bunu zikretmemesi, sünen müellifle-rinden bazıları rivayetlerde yer alan lafızların yanında söz konusu lafızların eş anlamlısını kullanırken bazılarının kullanmaması, sünen sahiplerinin riva-yetinde ittifak ettiği hadislerde takdim ve tehir yapılması, bazı sünen sahipleri naklettiği hadisler için vasıf veya açıklamada bulunurken bazılarının bunları zikretmemesi, bazen de müelliflerin bazı rivayetlerde şer’i ahkamın illetini ve bu illetin üzerine inşa edilen olumsuz etkiyi açıklarken bazılarının bundan söz etmemesi.
Sünen müelliflerinin kaynağı itibarı ile müttefik oldukları ancak rivayetler arasında farklılıkların olduğu durumların önemli nedenlerini şu şekilde sıra-lamak mümkündür:
Mana ile rivayet; Bu neden özellikle hadis tedvininin kemale ermesinden ön-cesi dönem başta olmak üzere rivayet farklılıkların en önemli sebebidir. Nite-kim gerek sahabe gerekse tabiîden bir kişi hadisi dinler ve ezberlerdi. Belli bir zaman sonra kendisinden hadis rivayet etmesi talep edildiğinde hadisin lafız-larını hatırlamadığından mana ile rivayet ederlerdi.
Herhangi bir isnad tabakasında hadis ravilerinin hıfz ve zabt açısından farklı olmaları; Raviler ezber ve zabt yönüyle diğerinden daha itkan ve mahir olma-sına bağlı olarak birbirinden farklıdırlar. Bir ravi dinlediği hadisi tam olarak ezberlerken diğeri hadisin sadece bir kısmını hafızasında tutabilmektedir. Her biri ise tam veya eksik olarak ezberlediği şekilde rivayet etmektedir.
Sahabe’nin semaına bağlı olarak oluşan farklılıklar; Hz. Peygamber en fasih biçimde konuşurdu. Ancak sahabeler Hz. Peygambere olan yakınlık, uzaklık ve ilmi melekelerine göre ondan ilim alıyorlardı. Her biri Hz. Peygamber’den öğrendiği şekilde nakilde bulunuyordu. Bu durum ise hadis lafızlarında bazı farklılıklara neden oluyordu.
Hz. Peygamber’in bir olaya bağlı olarak tekrar ettiği sözlerden dolayı meyda-na gelen ihtilaf: Dinleyenin daha iyi anlayabilmesi açısından bazen ifadeler birinden farklı olsa da bir sözü birkaç defa tekrarlamak Hz. Peygamberin yön-temlerindendir. Bu durum bir olayın farklı lafızlarla aynı manayı ifade etme-sine sebep olmaktadır.
Takdim ve tehir; Takdim ve te’hirden amacımız birden fazla konu barındıran bir hadisin bir kelimesini veya bir cümlesinin yerini değiştirmektir. Bu durum bazen ravinin zabtından kaynaklı bazen de ravinin tertibin hadisin manasına zarar vermediği düşüncesinden meydana gelmektedir.
Hadisi ihtisar etmek; Hadisin bir kısmını ihtisar etmek veya hadis metninin bir bölümünü hazfetmektir. Hadisi ihtisar eden hadisten nakletmek istediği kısmı lafzında herhangi bir değişiklik olmaksızın rivayet etmektedir.
Fiili tavsif etmek; Sahabenin Hz. Peygamberin fiillerini anlatması çoğunlukla rivayetlerde yer alan ifadelerin farklı olmasına neden olmaktadır. Çünkü Hz. Peygamberin fiillerini mana aynı kalmak üzere ve ona zarar vermeden nak-letmenin yanında aynı lafızlarla rivayet etmek gerçekten zor bir iştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünen, Rivayetler, İhtilaf, İhtilaf sebepleri.

الاختلاف بين الروايات التي اتفق عليها أصحاب السُّنن أنواعه وأسبابه

Öz

نال أصحاب السنن منزلة كبيرة بين علماء الحديث فقد بلغوا مكانة عالية في الحفظ والإتقان، ولأهمية كتب أصحاب السنن جاءت هذه الدراسة لإبراز ما اتفق عليه أصحاب السنن من روايات اختلفوا في ألفاظها واتحدوا في مخرجها ولم يشاركهم في روايتها الشيخان أو أحدهما، مع بيان حالات هذا الاختلاف وأسبابه، وقد استثنيت الصحيحين لكثرة الدراسات حولهما، مع قلة الدراسات الخاصة باتفاقات أصحاب السنن. وقد يتبادر إلى الذهن أن ما اتفق على روايته أصحاب السنن يكون اتفاقًا في المعنى واللفظ خاصة إذا كان مدار الحديث مشتركًا بينهم، إلا أنه بعد استقصاء تلك الروايات وجمعها تبين أنَّ هنالك اختلافًا في كثير من هذه الروايات في ألفاظها عند الأربعة.
واعتمدت في هذا البحث على المنهج الاستقرائي حيث جمعت بعض الأمثلة التي اختلفت الرواية فيها بين الأحاديث المتفق على تخريجها عند أصحاب السنن، وذلك بما يكفي لضبط المسألة وتأصيلها. وكذلك المنهج الاستنباطي والذي استخدمته في استنباط حالات اختلاف الرواية بين أصحاب السنن، واستنباط الأسباب المؤدية لاختلاف الروايات بينهم.
وبعد الرجوع إلى الأحاديث التي اتفق عليها أصحاب السنن الأربع، ولم يشاركهم في روايتها الإمام البخاري والإمام مسلم وجدت أن هنالك اختلافًا في كثير من الروايات الموجودة عند بعضهم دون البعض الآخر، ويمكن حصر الحالات التي اختلفت فيها الروايات بما يأتي: فقد تختلف بعض روايات الحديث الذي رواه أصحاب السنن في ذكر سبب إيراد الحديث عند بعضهم، وعدم ذكره عند الآخرين. جاء في بعض مرويات أصحاب السنن زيادة ذكر من دعاء ونحوه في بعضها دون الآخر. يروي أحيانًا بعض أصحاب السنن لفظة تؤكد المعنى المراد لم ترد عند البقية. تشمل بعض روايات أصحاب السنن كلمة ترادف بمعناها بقية الكلمات الموجودة في الحديث وتكون هذه المترادفة موجودة عند البعض دون الآخرين، وقد تتباين الروايات بين أصحاب السنن في وجود كلمة مرادفة لرواية أخرى عند الآخرين. يحدث أحيانًا تقديم وتأخير في ألفاظ الحديث الشريف بين ما اتفق على روايته أصحاب السنن. جاءت بعض روايات أصحاب السنن فيها مزيد وصف لأمر ما، لم تذكره بقية الروايات وفيه مزيد إيضاح لذلك الأمر. يأتي أحيانًا في بعض روايات أصحاب السنن العلة من الحكم الشرعي وما يترتب عليه من أثر سلبي، ولا تأتي هذه العلة في رواية أخرى.
أما أسباب الاختلاف في الروايات التي اتفق على إخراجها أصحاب السنن فمن أهمها: الرواية بالمعنى: ولعل هذا السبب هو أكثر أسباب اختلاف الروايات وخاصة قبل اكتمال تدوين الحديث، فكان الراوي من الصحابة أو التابعين يسمع الحديث فيحفظه فإذا طلب منه التحديث بعد فترة من الزمن قد لا يذكر لفظه بالنص فيرويه بمعناه.
اختلاف رواة الحديث في أي طبقة من طبقات الإسناد في الحفظ والضبط: يتفاوت الرواة في الحفظ والضبط من شخص لآخر كل حسب إتقانه ومهارته، فقد يسمع الحديث الواحد مجموعة من الرواة فيحفظه البعض كاملًا، ويحفظ البعض جزءًا منه، وكل يرويه كما حفظه زيادةً أو نقصانًا.
اختلاف سماع الصحابة للحديث: كان النبي صلى الله عليه وسلم يُلقي كلامه بأفصح بيان، وكان الصحابة يتلقونه عنه باختلاف قربهم وبعدهم منه، وبتباين ملكاتهم في التَّلقي، فيؤدي كلٌّ منهم ما سمعه عن النبي صلى الله عليه وسلم، فينشأ وجه من الاختلاف في بعض ألفاظ الحديث.
تكرار القول في الواقعة الواحدة: كان من هديه صلى الله عليه وسلم تكرير القول وقد تختلف عباراته ويتكرر فيها بيانه ليكون أوقع للسامعين فيجتمع لذلك في القضية الواحدة عدة ألفاظ تحت معنى واحد.
التقديم والتأخير: والمقصود هنا تقديم كلمة أو جملة وتأخير أخرى في الأحاديث التي تحوي عدة أمور معطوفة ويحدث ذلك لعدم ضبط الراوي للترتيب أو أنه يرى أن الترتيب لا يؤثر في المعنى.
اختصار الحديث: وهو الاقتصار في الرواية على بعض الحديث، وحذف بعض المتن، والمُختصِر يقتصُّ من الحديث الجزء الذي يريده دون تغيير في اللفظ، أو إعادةٍ للصياغة.
وصف الفعل: يحدث هذا في وصف الصحابة رضوان الله عليهم لفعل من أفعال النبي صلى الله عليه وسلم ولأنه وصف فغالبًا ما تختلف الروايات فيه، إذ من الصعب جدًا اتحاد الألفاظ في وصف أفعال النبي صلى الله عليه وسلم مع اتحاد المعنى وعدم الإخلال به.

Anahtar Kelimeler

الحديث الشريف, السنن الأربع،, اختلاف الروايات, أنواع الاختلاف, أسباب الاختلاف

Kaynakça

• Abbas, Vesiye’l-lah b. Muhammed, İlmu İlelü’l-Hadis ve Devruhu fi Hıfzi’s-Sünnetü’n-Nebeviyye, Medine: Mecmeu Melik Fehd Li Tabaatu’l-Musahhaf eş-Şerif, t.y.
• Alî el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed, Şerh Nuhbetü’l-Fiker fî Mustalahât-i Ehlîl- Eser. thk. Muhammed Nazzâr Temîm. Heysem Nazzâr Temîm, Beyrut: Dâru’l Erkâm, t.y.
• Aynî, Mahmud b. Ahmed, Şerhu Sünen-I Ebî Dâvud, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sâbit. el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye. thk. İbrahim Hamdi el-Medenî, Medine: el-Mektebetü’l İlmiyye, t.y.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiu’s-Sahîhu’l-Müsnedu’l-Muhatasar min Hadîs-i Rasulillah Sallallahu Aleyhi ve Sellem ve Sünenihî ve Eyyamihî. thk. Muhammed b. Zuheyr b. Nâsır, Beyrut: Dâru Tavku’n-Necât, 2001.
• Ebu Dâvud, Süleyman b. Eş’es, Risaletu Ebî Dâvud ila Ehlî Mekke ve Ğayrihim fî Vasfî Sünenihî, Beyrut: Darü’l-Arabiyye, t.y.
• Ebû Dâvud, Süleymân İbnü’l Eş’as Sicistânî el-Ezdi. Sünen-i Ebû Dâvud. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Dâru’l-Fikr, Beyrut, t.y.
• ed-Dûrî, Eymen Casım. Esbâbu İhtilali Dabti’r-Ruvât ve Envâu’l-Hadîs en-Nâtice Anhu el-Mecelletü’d-Devliyye li Ebhâsi’l-Hadîs / 4 (2020): 251-280.
• ed-Dûrî, Eymen Casım. Teaddüdü’r-Rivaye fi’l-Hadîsi’ş-Şerîf. Mecelletü Artuklu Akademi 5 / 1 (2018): 141-171.
• El-Bağavî, el-Hüseyn b. Mes’ud, Şerhü’s-Sünne, thk. Şuayb Arnavud ve Muhammed Zuheyr eş-Şaviş, Dımaşk: Mektebetü’l-İslamî, 1983.
• Eş-Şafiî, Muhammed b. İdris, er-Risale, thk. Ahmed Şakir, Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• es-Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tedribu’r Râvi fî Şerhi tekrîbi’n Nevevî. thk. Abdülvahhap Abdüllatif, Beyrut: Daru’l Fikr, t.y.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Mukrî. el-Misbahul Münîr fî Garîbi’ş-Şerh’l-Kebir. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyyeti, t.y.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed b. İbrahim b. el-Hattâb el-Bustî. Garîbu’l-Hadis. thk. Abdülkerim İbrahim el-Gurebâvî, Şam: Dâru’l-Fikr, 1402.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed b. İbrahim b. el-Hattâb el-Bustî. Meâlimü’s-Sünen. el-Matbaatu’l-İlmiyye, Halep, 1351.
• İbn Abdilberr, Ebû Omar Yusuf b. Abdullah en-Nemri. et-Temhîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-‘Ûlumî ve Muhammed Abdulkebîri el-Bekrî, Mağrib: Vizaret-u ‘Umûmi’l Evkâf, 1387.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Takrîbu’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme, Dâru’r-Reşîd, Suriye, 1406.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb fî Ricâli’l-Hadîs. Hint: Matbaat-u Dâiret’ül Maârîfi’n-Nizâmiye, 1908.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed, Nüzhetü’n-nazar fî Tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fî Mustalahi’l-ehli’l-eser. 3. Baskı, Dimaşk: Matbaatu’s-Sabbâh, 2000.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Bustî. Sahîh-u İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1414.
• İbn Huzeyme, Ebûbekir Muhammed b. İshak en-Nisâbûrî. Sahîh-u İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî, Beyrut: Mektebü’l-İslâmî, 1390.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd b. Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn- Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbaki, Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerir. Lisânü’l Arabi’l Muhît. Beyrut: Dâr-ı Sadr, 1993.
• İbnü’l-Esir, Ebu’s-Seadât el-Mubarek b. Muhammed el-Cezerî, En-Nihâye fi Ğaribü’l-Hadis ve’l-Eser, Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, 1399.
• İbnu’s-Salah, Takiyyüddin Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûri, Marifetu Enva’i ‘Ulûmu’l Hadis. thk. Nureddin ‘Itr, Şam: Daru’l-Fikr, 1406.
• Kâdı İyâd, Ebû’l-Fadl b. Musa b. İyâd b. Amr el-Yahsûbî es-Sebtî. el-İlma‘ İlâ Marifeti Usuli’r-Rivaye ve Takyidi’s-Sima‘. thk. es-Seyyid Ahmet Sakar, Kahire: Dâru’t-Turâs, 1379.
• Kudat Şeref Mahmut ve Emin Muhammed. Esbâbu Taaddüti’r-Rivâyât fî Mütûni’l-Hadisi’n-Nebeviyyeti’ş-Şerif. MecelletüDirâsâti’l-Câmiati’l-Ürdüniyye Ürdün: Dârü’l-Furkan, 1999.
• Mübârekfûrî, Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim, Tuhfetu’l-Ahvezî Şerh-i Câmi‘i’t-Tirmizî, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen-i Nesâî (el-Müctebâ). thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde Halep: Mektebetü’l-Matbûât, 1406.
• Neysâbûrî, Hâkim Muhammed b. Abdullah, el-Müstedrek alâ es-Sahîheyn, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1990.
• Râmehurmuzî, el-Hasen b. Abdurrahman, el-Muhaddisü’l-Fasıl Beyne’r-Ravi ve’l-Vaî, thk. Muhammed Accâc el-Hatib, Beyrut: Darü’l-Fiker, 1404.
• Tirmizî, Ebu Îsa Muhammed b. Îsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. İbrahim Atiyve, 2. Baskı, Mısır: Şirket-ü Mektebet-i ve Matbaat-i Mustafa, 1975.
• Vellevî, Muhammed b. Ali el-İsyubî, Zehiretü’l-Ukbâ fi Şerhi’l-Muctebâ, Mekke. Daru Ale Birum li’n-Neşrî ve’t-Tevzi’, 2003.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed, el-Kaşif, thk. Muhammed Avvame, Cidde: Darü’l-Kible li’s-Sekafe, 1413.