A DOXOGRAPHIC ASSESSMENT OF THE THEORETICAL STRUCTURE OF THE SCIENCE OF SUFISM IN THE AXIS OF THE METAPHIC PERIOD

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 2, 253 - 281, 31.12.2021

Güldane Gündüzöz

https://doi.org/10.51605/mesned.971646

Öz

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf, Ibn Sīnā, Ibn ʿArabī, Suhrawardī al-Maḳtūl

Metafizik Dönem Ekseninde Tasavvufun Teorik Yapısına Dair Doksografik Bir Değerlendirme

Öz

Tasavvuf tarihi özelinde fikrî ve kültürel açıdan çepeçevre kuşatılmış şartları derin bir okumaya tabi tutarak anlamaya çalışmak, bu istikametteki metinleri anlamayı zorunlu kılmaktadır. Bu metinler, geçmiş dönemlerde pek çok dönemeci aşarak günümüze intikal etmiştir ve bunlar çeşitli şartlarda okunmuştur. Bin yılı aşan İslâm irfânı, çeşitli asırlarda yazılmış pek çok irfânî metin ile bu zorunluluğu araştırmacıların omuzlarına yüklemektedir. İrfânî metinlerin iyice incelendikten sonra anlaşılabilmesi konusunda en önemli sorunlardan biri, irfânın ortaya çıkışı, meseleleri ve bir ilim olarak kültürel ve bağımsız bir yönelime nasıl girdiği ve elbette bu süreçte nasıl geliştiğinin anlaşılması problemidir.
Tasavvuf tarihi araştırmaları tasavvufî süreci iki ana gövdede mütalaa etmektedir. İbnü’l-Arabî’ye kadar olan ilk dönem, daha ziyade ahlâkî bir muhteva ve zühd yapısı içinde tezâhür eden bir dönemdir. Bu dönem teknik bir adlandırma ile fıkh-ı bâtın olarak isimlendirilmektedir. İbnü’l-Arabî ile birlikte metafizik düşüncenin hâkim olduğu ve İbnü’l-Arabî ve takipçileri tarafından şekillendirilen ikinci dönemde, zühd ve ahlâk, bir metafizik düşünce sistemine dönüşmeye başlamıştır. Bu dönem, ilm-i ilâhî, ilm-i tahkîk, ilm-i esrâr, tasavvuf metafiziği, tasavvuf felsefesi, felsefî tasavvuf, nazarî tasavvuf ve vahdet-i vücûd doktrini gibi isimlerle anılmaktadır. Bu durumda nazarî tasavvufu felsefeden ayıran nokta, tasavvufun seyr u sülûk ile olan kuvvetli bağıdır. Bir üstadın rehberliği olmadan bu yolu kat etmek zordur, üstadsız yola çıkmak, övülen bir iş değildir. Çünkü yolun inceliklerini bilen bir üstad olmadan bu yola çıkmak, tehlikeli olabileceği gibi bazen elde edilecek sonuçlar bakımından sınırlı da olabilir.
İmam Gazzâlî ve İbnü’l-Arabî’den önce metafizik tasavvufun hiyerarşik konumunu İbn Sînâ’nın belirlediği iddia edilmiştir. Fıkh-ı bâtın sonrası vahdet-i vücûd düşüncesinin yanı sıra İşrâkî geleneğin tasavvuf metafiziği içerisinde yer aldığını kabul etmek gerekir. Bu bağlamda Sühreverdî, İbn Sînâ’dan etkilenmiş bir sûfî olarak İbn Sînâ’ya ait bazı kavramları kullanmakta ve İbn Sînâ’nın kayıp Maşrık Hikmeti’ni aradığını, buna mukabil bu bilgiyi kendisinin bulduğunu ifade etmektedir. İşrâkî gelenekte tasavvuf metafiziği, daha ziyade “teellüh” kelimesi ile ifade edilir. “Teellüh”, ilâhiyat bilgisine mistik müşahede ile ulaşmanın yöntemi, “müteellih” ise metafizik gerçeklik hakkında kavramsal düşüncenin dışında ve ötesinde mistik bir vizyona sahip olan kimsedir. Burada Sühreverdî-i Maktûl, kendi dok-sografik tasnifini yaparak sekiz hakîm tipinin en başına “müteellih”i koymaktadır.
Teosofik düşüncenin gerçekten en derin irfân modelini, İbnü’l-Arabî ve onun öncülüğünde Sadreddîn Konevî gibi öğrencileri ortaya koymuşlardır. İbnü’l-Arabî’nin ifade ve yorumlarındaki harikulade kudret, günümüze kadar İslam irfân tarihinde eşi benzeri görülmemiş bir bakış açısı ortaya koymuştur. Ne var ki bu teori ile eş zamanlı ya da daha sonra ortaya konmuş ve birçok yönden birbirleriyle bağlantılı teorilerin varlığı inkâr edilemez. Üstelik bu teoriler, sadece tasavvufun kendi dinamikleriyle de açıklanamayacak kadar farklı düşünsel yapılarla irtibatlı görünmektedir. Bu noktada tasavvuf, kelâm ve felsefenin, bir tedahül oluşturacak şekilde benzer parametreleri kendi metodolojileri içerisinde şekillendirdikleri söylenebilir. Bu nazarî teşekkül süreci aynı zamanda disiplinler arası bir etkileşim sürecidir. Örneğin tasavvuf düşüncesini etkilemiş olan feyz nazariyesi Platon temelli bir referans zeminine sahiptir. Bu teori Aristo’nun düşünce dünyasına uymaz. Tasavvuf, İbn Sînâ üzerinden etkilendiği öngörülebilecek şekilde feyz nazariyesinden kendi neşvesi içerisinde yararlanmıştır. Ne var ki pek çok sûfî, tıpkı Yunus Emre’nin Divân-ı İlâhiyât’ında açıkça görüldüğü gibi Aristo’nun Anâsır-ı Erba‘a düşüncesinden de beslenir.
Tasavvufun farklı tezâhür ve meşrepler ile bağlantılı olduğu kabul edilmelidir. Bu doğrultuda İşrâkî gelenek içerisinde İbnü’l-Arabî’nin düşünce dünyasına oldukça yaklaşan Molla Sadrâ’nın vahdet-i sinhiyye yorumu ve teşkîk teorisi, birtakım benzerliklerine rağmen önemli ölçüde farklılıklar içeren tasavvufî yaklaşımlardır. Molla Sadrâ, âriflerin ve felsefecilerin felsefe ve irfân arasında gerek düşünce gerekse de dil bakımından bir eklektik yapı ve uyum konusundaki sarf ettikleri çabaları, nihâî kemal noktasına getirmiştir. O, İşrak Şeyhi’nin harcadığı gayretlerin boşa gitmesine müsaade etmemiş ve onun gayreti, sadece felsefe ile irfânı metot bakımından birleştirmekle kalmamış, bu durum, içeriği de ele alacak şekilde genişlemiştir. Nihayetinde zevkî ve şuhûdî metot ve vahdet-i vücûdun içeriği, felsefede de kabul gören bir konu haline gelmiştir ve Molla Sadrâ bunu felsefî bakımdan istidlalleri ile ortaya koyabilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İbn Sînâ, İbnü’l-Arabî, Sühreverdî-i Maktûl, Molla Sadrâ

Kaynakça

• ‘Atûm, Leys Sâlih Muhammed. el-Felsefetü’l-İşrâkiyye ‘inde’s-Sühreverdî. İrbid: Âlemü’l-Kütübi’l-Hadîs, 2015.
• Abdulhamîd, Râcih. Nazariyyetü’l-ma‘rife beyne’l-Kur’ân ve’l-felsefe. Riyad: Mektebetü’l-Müeyyed, 1992.
• Aksoy, Hasan. “Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bâlî, Mirvet İzzet. İtticâhü’l-İşrâkî, fî felsefeti İbn Sînâ. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1414/1994.
• Bedevî, Abdurrahmân. Şahsiyyât kalika fi’l-İslâm. Beyrut: el-Merkezü’l-Akâdîmî, li’l-Ebhâs, 2015.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds. tsh. Mehdî Tevhîdî Bor. Tahran: İntişârâtü Saîdî, 1366.
• Chittick, William C. “el-Konevî’den el-Kayserî’ye Beş İlâhî Hazret”. İbn Arabî Geleneği ve Dâvûd el-Kayserî. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Chittick, William C. Varolmanın Boyutları Tasavvuf ve Vahdetü’l-Vücûd Üzerine Yazılar. çev. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Corbin Henry. Bir’le Bir Olmak: İbn Arabî Tasavvufunda Yaratıcı Muhayyile. çev. Zeynep Oktay. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2015.
• Corbin, Henry. el-Hayâlu’l-Hallâk fî tasavvufi İbn Arabî. çev. Ferîd ez-Zâhî. Bağdat-Köln: Menşûrâtü’l-Cemel, 2008.
• Corbin, Henry. İslâm Felsefesi Tarihi: İbni Rüşd’ün Ölümünden Günümüze. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbu’t-ta‘rîfât: Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Ali Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabî’de Ma‘rifetin İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “Mevlâna Öğretisinde Müzik ve Ney”. Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlana Sempozyumu. Konya: Rûmî Yayınları, 2006.
• Demirli, Ekrem. “Gazzâli ve Tasavvuf”. Gazzâlî Konuşmaları. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Demirli, Ekrem. İbnü’l-Arabî Metafiziği. İstanbul: Sûfî Kitap, 2013.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Demirli, Ekrem. Tasavvufun Altın Çağı: Konevî ve Takipçileri. İstanbul: Sufi Kitap, 2015.
• Dînânî, Gulâm Hüseyin el-İbrâhimî. İşrâkü’l-fikr ve’ş-şuhûd fî felsefeti’s-Sühreverdî. çev. Abdurrahman el-Alevî. Beyrut: Dârü’l-Hâdî, 2005.
• Ebû Reyyân, Muhammed Alî. Usûlü’l-felsefeti’l-İşrâkiyye inde’s-Sühreverdî. Beyrut: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, ty.
• Fahrî, Mâcid. Târîhu’l-felsefeti’l-İslâmiyye. Beyrut: ed-Dâru’l-Muttehide li’n-Neşr, 1974.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mişkâtü’l-envâr ve misfâtü’l-esrâr. thk. Abdülaziz İzzüddîn es-Seyravân. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407/1986.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1973.
• Güllüce, Hüseyin. “Mevlânâ’nın Düşünce Dünyasının Oluşumunda Etkili Olan Şahsiyetler ve Kaynaklar”. Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyumu Bildirileri. 85-99. Konya: Rûmî Yayınları, 2006.
• Hamanei, Seyyid Muhammed. Molla Sadrâ ve Hikmet-i Müteâliye. çev. Sedat Baran. İstanbul: Denge Yayınları, 2006.
• Hanbelî, İbnü’l-İmâd. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1350.
• Hasen, Alî el-Hâc. el-Hikmetü’l-müte‘âliye ‘inde Sadri’l-Müteellihîn eş-Şîrâzî. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 1326.
• Havâlidiyye, Esmâ. Sarʻa’t-tasavvuf, el-Hallâc ve ʻAynu’l-Kudât el-Hemezânî ve’s-Sühreverdî nemâzice: dirâsetün tahlîliyye nakdiyye mukârene testelhimu mefâhîme nazariyyeti't-takabbül. Rabat: Dâru’l-Emân, 1435/2014.
• Hirtenstein, Stephen. Hayatı ve Fikriyatıyla Muhyiddin İbn Arabî: “Bir Merhamet Abidesi”. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed. Vefeyâtü’l-a‘yân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü Sâdır, ty.
• İbn Sînâ. Risâle fi’l-‘ışk. thk. Hüseyin es-Sıddîk-Râviye Câmûs. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2005.
• İbnü’l-Arabî. el-Fütuhâtü’l-Mekkiyye. thk. Osman Yahya-İbrahim Medkûr. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1985.
• İbnü’l-Beşîr, Muhammed el-Munsif. Felsefetü İbn Arabî fi’l-ma‘rifeti ve’l-vücûd. İrbid: Âlemü’l-Kütübi’l-Hadîs, 2016.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddîn. Ravdatü’t-ta‘rîf bi hubbi’ş-şerîf. thk. Muhammed el-Kettânî. Dârü’l-Beyzâ: Dârü’s-Sekâfe, 2004.
• İzeti, Metin. “Mesnevî Perspektifinde İnsân-ı Kâmil Paradigması”. Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyumu. Konya: Rûmî Yayınları, 2006.
• Ka‘bî, Abbâs. Nazarâtün fi’s-sekâfeti’l-‘irfâniyye. Beyrut: Dârü’l-Meârif el-Hikemiyye, 2017.
• Kartal, Abdullah. Tasavvufun Oluşumu Şeriat-Hakîkat İlişkisi. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Sûfî Şiirinin Poetikası”. Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyumu. 690-700. Konya: Rûmî Yayınları, 2006.
• Knysh, Alexander D. Ibn Arabī in The Later Islamic Tradition The Making of a Polemical Image in Medieval Islam. New York: State University of New York Press, 1999.
• Konevî, Sadreddîn. Fusûsü’l-Hikem’in Sırları: el-Fükûk fî Esrârı Müstenidâti Hikemi’l-Fusûs. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Konevî, Sadreddîn. Miftâhü’l-Gayb. tsh. Muhammed Hâcevî. Tahran: İntişârâtü Mevlâ, 1374.
• Kutluer, İlhan. “Hikmetü’l-İşrâk”. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/522. İstanbul: TDVY, 1998.
• Küçük, Osman Nuri. Fusûsü’l-Hikem ve Mesnevî’de İnsân-ı Kâmil. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Küçük, Osman Nuri. Mevlânâ’ya göre Manevî Gelişim. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Lewis, Franklin. Mevlânâ: Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Hayatı, Öğretisi ve Şiiri. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2010.
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müteʻâliye fi’l-esfâri’l-akliyye el-erba‘a. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1981.
• Osman Yahyâ. Müellefâtü İbn Arabî ve târîhuhâ ve tasnîfuhâ. çev. Ahmed Tayyib. Kahire: Dârü’s-Sâbûnî, ty.
• Palasios, Asin. İbn Arabî hayâtuhû ve mezhebuhû. çev. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Mektebetü’l-Angelo el-Mısriyye, 1965.
• Penâh, Yedullah Yezdân. el-İrfânü’n-nazarî mebâdiuhû ve usûluhû. çev. Alî Abbâs el-Mûsevî. Beyrut: Merkezü’l-Hadâre li’t-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2016.
• Salîba, Cemîl. Min Eflâtûn ilâ İbn Sînâ. Beyrut, Dâru’l-Endelüs, 1951.
• Sultan Veled. İbtidânâme. Konya: Konya Turizm Derneği, 1976.
• Sühreverdî, Şihâbüddîn. et-Telvîhâtü’l-levhiyye ve’l-‘arşiyye. nşr. Necefkulî Habîbî. Tahran: Iranian Institute of Philosofy, 2009.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2016.
• Turğay, Fatma. “İşrâkî Dil: Sühreverdî’den Şarihlerine İşrâkî Dilin Meşşâî Dile Tercümesi Problemi”. Şerhü’l-İşrâk’ın İzinde: İlk Dönem İşrâkî Şârihler. Ankara: Divan Kitap, 2015. Ubûdiyyet, Abdü’r-Resûl. en-Nizâmü’l-felsefî li-medreseti’l-hikmeti’l-müteʻâliye. çev. Ali Abbas el-Mûsevî. Beyrut: Merkezü’l-Hadârati’l-Kavmiyye li-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2016.
• Veysî, Yasin Hüseyin. es-Sühreverdî el-İşrâkî ve nakduhû li’l-felsefeti’l-Yûnâniyye. Dımeşk: Dârü Ninova, 2007.
• Zerrinkub, Abdulhüseyin. Tarihsel Perspektifiyle İran Tasavvufu. çev. Nurcan Altun. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2014.