The Causality of Divine Actions in Sayyid Sharif Jurjani

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: 1, 17 - 28, 30.06.2025

Sezen Atlı

Öz

In this article, al-Jurjani's views on the causality of divine actions will be examined. His important conceptual contributions to the subject will be revealed and the dimension he added to the fundamental views of the Ash'ari school of thought to which he is affiliated will be evaluated. The issue of whether divine actions can be caused by any purpose has been discussed in the science of theology, mostly in relation to the issues of salah-aslah and husn-qubh. However, the basis of this issue is also based on causality, which is one of the important topics discussed in both theology and philosophy. Scheols of theology have tried to base the problem, which is addressed in terms of the relationship between Allah and the universe and Allah and man, on their views on whether there is any cause-effect relationship in the functioning of beings and events and the occurrence of human actions. The majority of theologians apparently accepted the existence of a cause-effect relationship and argued that this relationship was not necessary and avoided limiting the divine will and power. They saw Allah as the creator and the first cause of everything. In this context, the Ash'aris and Ma-turidis considered causality invalid in terms of both human actions and the functioning of nature. The Mu'tazila, on the other hand, had a positive approach to human actions but considered causa-lity invalid in terms of the functioning of nature. This attitude of the schools of theology was reflec-ted in their discussions on whether divine actions could be realized based on a reason or purpose. They tried to unravel the connection between the absoluteness of divine power and the attribution of moral concepts, which are derived from the sensible world, to God. Theologians agree that there is no purpose for Allah’s essence and that He contains wisdom and benefits for His servants. However, they have adopted different approaches on whether there can be a reason and purpose for Allah that would direct the divine will to perform actions that contain this wisdom and benefits. The Mu'tazila accepted that the actions of Allah contain wisdom and benefit, that is to say an action without a purpose would be futile, and that Allah created all creatures for the benefit of man, and therefore they welcomed the attribution of divine actions to a cause. They displayed an understan-ding that placed divine justice at the center, seeing it as necessary for Allah to do what is best for his servants. Since the Ash'aris accepted that divine actions are inherently wise, they accepted that di-vine actions cannot be attributed a cause, based on the idea that having a wisdom or purpose direc-ted towards someone else in the actions would be a deficiency for Allah. They have avoided discour-ses that limit the divine will by embracing the idea that nothing is obligatory for God. Although the Maturidis accept that divine actions are wise and contain many favors and blessings towards the servants, they also adopted the view that doing wise actions is not obligatory for Allah and that actions that are wise cannot be considered as a disease. Ultimately, the theologians guided their dis-course by accepting the fact that God's actions are wise. While the Mu'tazila regarded wisdom and benefit as causes, the Maturidis did not regard wisdom a cause. The Ash'aris, on the other hand, regarded divine actions as positive qualities inherent in their essence. Arguing that divine actions cannot be caused by any reason, Jurjani stated that divine actions have a purpose in terms of Him-self and a benefit in terms of his actions, and that these come after the actions. Jurjani absolutely does not accept the concepts of malice and ulterior motive for divine actions because these concepts express the reasons and purposes that prompt Allah to perform the action. However, this situation is unacceptable for the actions of Allah. Yet, he thinks that the terms “purpose” and “benefit” can be used for divine actions because these concepts are not related to any intention or purpose for the agent. With these explanations, Jurjani clarified the Ash'arite defense that divine actions cannot be caused by a reason or purpose. He tried to establish the views of the Ash'ari on a solid ground by expanding the conceptual dimension of the discussion in terms of purpose and benefit and displayed a supportive attitude.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Jurjanî , Divine Acts , Causality , Purpose

Seyyid Şerîf Cürcânî’de İlahi Fiillerin Nedenliliği

Öz

Bu makalede Cürcânî’nin ilâhi fiillerin nedenliliği konusundaki görüşleri incelenecektir. Konuya kavramsal açıdan sunduğu önemli katkılar ortaya konulacak olup bağlı olduğu Eş’arîlik mezhebinin temel görüşlerine kazandırdığı boyut değerlendirilecektir. İlâhi fiillerin herhangi bir amaçla nedenlendirilip nedenlendirilmeyeceği konusu kelâm ilminde daha çok salah-aslah ve hüsün-kubuh meselelerine bağlı olarak tartışılmıştır. Ancak bu konunun zemini hem kelâmın hem de felsefenin tartışılan önemli konularından biri olan nedenselliğe de dayanmaktadır. Allah-âlem ve Allah-insan ilişkisi açısından ele alınan probleme kelâm mezhepleri varlık ve olayların işleyişini ve insan fiillerinin meydana gelmesini herhangi bir sebep sonuç ilişkisinin olup olmadığı yönündeki görüşleriyle temellendirmeye çalışmışlardır. Kelâmcıların çoğunluğu görünürde sebep sonuç ilişkisinin varlığını kabul edip bu ilişkinin zorunlu olmadığını savunarak ilâhi irade ve kudreti sınırlandırmaktan kaçınmışlardır. Her şeyin yaratıcısı ve ilk sebebi olarak Allah’ı görmüşlerdir. Bu bağlamda Eş’arîler ve Mâtürîdîler nedenselliği hem insan fiilleri hem de tabiatın işleyişi açısından geçersiz kabul etmişlerdir. Mu’tezile ise insan fiilleri için olumlu yaklaşırken tabiatın işleyişi bakımından nedenselliği geçersiz görmüştür. Kelâm mezheplerinin bu tutumu onların ilâhi fiillerin de bir nedene ya da amaca dayalı olarak gerçekleşip gerçekleşmeyeceği yönündeki tartışmalarına yansımıştır. İlâhî kudretin mutlaklığı ile duyulur dünyadan hareketle anlamlandırılan ahlaki kavramların Tanrı’ya yüklem yapılması arasındaki bağı çözmeye çalışmışlardır. Kelâmcılar Allah’ın zatına dönük bir maksadın bulunmadığı ve Allah’ın fiillerinde kullara yönelik hikmet ve maslahat barındırdığı konusunda hemfikirdirler. Ancak ilâhi iradeyi bu hikmet ve maslahatları içeren fiiller yapmaya yönlendirecek bir neden ve maksadın Allah için söz konusu olup olmayacağı konusunda farklı yaklaşım benimsemişlerdir. Mu`tezile Allah’ın fiillerinin hikmet ve maslahat barındırdığını, amaçsız fiilin abes olacağını ve Allah’ın tüm yaratılmışları insanın faydası için yarattığını kabul ederek ilâhi fiillerin bir sebebe dayandırılmasını olumlu karşılamıştır. Allah’ın, kulları için en iyi olanı yapmasını vacip görerek ilâhi adaleti merkeze alan bir anlayış sergilemişlerdir. Eş’arîler ilâhi fiillerin kendiliğinden hikmetli olduğunu kabul ettiklerinden fiillerde başkasına dönük bir hikmet ve maksadın bulunmasının Allah için noksanlık olacağı düşüncesine dayanarak ilâhi fiillerin bir sebeple nedenlendirilemeyeceğini kabul etmişlerdir. Hiçbir şeyin Allah için zorunlu olmadığını benimseyerek ilâhi iradeyi sınırlandıran söylemlerden uzak durmuşlardır. Mâtürîdîler ilâhi fiillerin hikmetli olduğunu kullara dönük pek çok ihsan ve lütuf barındırdığını kabul etmekle beraber hikmetli fiil yapmanın Allah için zorunlu olmadığını ve hikmetli olan fiillerin bir illet olarak değerlendirilmeyeceğini benimsemişlerdir. Nihai olarak Kelâmcılar Allah’ın fiillerinin hikmetli olduğu gerçeğini kabul ederek söylemlerine yön vermişlerdir. Mu’tezile hikmet ve faydayı illet olarak görürken Mâtürîdîler ise hikmeti illet olarak değerlendirmemiştir. Eş’arîler ise ilâhi fiillerin zatında olan olumlu nitelikler olarak kabul etmişlerdir. İlâhi fiillerin herhangi bir sebeple nedenlendirilmeyeceğini savunan Cürcânî, ilâhi fiillerin Allah’ın zatına dönük gaye, fiillerine dönük ise fayda taşıdığını ve bunların fiillerden sonra geldiğini ifade etmiştir. Cürcânî ilâhî fiiller için kesinlikle garaz ve gâî illeti kabul etmez çünkü bu kavramlar Allah’ı fiili yapmaya sevk eden nedenleri ve maksatları ifade eder. Oysa bu durum Allah’ın fiilleri için kabul edilemezdir. Fakat ilâhî fiiller için gaye ve fayda terimlerinin kullanılabileceğini zira bu kavramların faile yönelik herhangi bir niyet ve amaç ile ilişkili olmadığını düşünmektedir. Cürcânî bu açıklamalarıyla Eş`arîlerin ilâhî fiillerin bir neden ve amaç ile nedenlendirilemeyeceği yönündeki iddialara açıklık kazandırmıştır. Cürcânî gâye ve fayda terimleriyle tartışmanın kavramsal boyutunu genişleterek Eş’arîlerin görüşlerini sağlam bir zemine oturtmaya çalışmış ve destekleyici bir tutum sergilemiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Cürcânî , İlahi Fiiller , Nedensellik , Gaye.

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. “Gazâlî’nin Nedensellik Teorisi”. Gazâlî ve Nedensellik. ed. Yaşar Türkben. 210. Ankara: Elis Yayınları, 2012.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddin Ali b.Muhammed b.Sâlim. Ğâyetü’l-Meram fî İlmî Kelâm. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’ll-İlmiyye, 2004.
• Arslan, Hulusi. “Yaratma ve Gâyelilik Bağlamında Mu’tezile’nin Fayda Teorisi”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 14/2 (2016), 343-360.
• Arslan, Hulusi - Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. Malatya: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Atay, Hüseyin. Farabî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Aydın, Hüseyin. Ebu’l-Hasen el-Eş’arî’de Nazar ve İstidlal. Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Tavâli‘u’l-envâr min metâli‘i’l-enzâr. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. Risâle fî tahkîki’l-gâye. Yayınlan-mamış. çev. Ömer Türker. Servili: Süleymaniye Kütüphanesi, 209, 113b.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-Târifât (Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü). çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Eş’arî Ebü’l-Hasan. el-Lüma ’fi’r’-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida. çev. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz yayıncılık, 2017.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn (İlk Dönem İslâm Mezhepleri). çev. Ömer Aydın, Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. ed. Sabri Hizmetli. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî, (et-Teklîf). thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Abduhalîm en- Neccâr. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme, 1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Baş-kanlığı Yayınları, 2013.
• İlhan Kutluer, “İlliyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Erişim 31 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/illiyyet#1
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 2020.
• Nesefi, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. çev. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, 3 Cilt. Kahire: Dârü'l-Maârif, 1977.
• Özcan, Hanifi. “Mâturîdî ’ye Göre ‘Hikmet’ Terimi”. İslami Araştırmalar 2/6 (1988), 42-46.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstan-bul: Klasik Yayınları, 2019.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Darü’l Kütübü’l İlmiyye, 2004.
• Şekeroğlu, Sami. Mâtürîdî’de Ahlâk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Makâsıdu’l-Kelâm fî Akâidi’l-İslâm. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-Akâid. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: Marmara Üni-versitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2018.
• Türker, Ömer. “İlâhî Fiillerin Nedenliliği Sorunu: Gazzâlî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”. İslam Araştırmaları Dergisi 17 (2007), 1-24.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “İlliyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Erişim 31 Mayıs 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/illiyyet#2-kelâm
• Yüksel, Emrullah. “İlâhi Fillerde Hikmet”. AÜİF Dergisi 8 (1988), 43-76.