The Place of Ibn Al-Malāḥimī's Theory of Aḥkām in the Discussions on the Relationship between Essence and Attributes

Yıl 2023, , 149 - 188, 15.10.2023

Ziya Erdinç

https://doi.org/10.56720/mevzu.1315876

Öz

Throughout the history of kalām, the question of the relationship be-tween essence and attributes has not been solely limited to explaining the connection between divine attributes and essence; it has also necessitated an examination of the relationship between human attributes and their essences, as same names and attributes are used to describe to human beings in language. Therefore, it is imperative to evaluate the theories of the kalāmic schools concerning the relationship between essence and attributes while considering the realms of al-ghāib (the invisible) and al-shāhid (the visible).
In this context, Muʿtazilite scholars proposed two theories before Abū al-Ḥusayn al-Baṣrī: i) the theory of attributes` being identical to the essence and ii) Abū Ḥāshim`s theory of aḥwāl. While these two theories emphasized the sensitivity of avoiding explanations that contradict tawḥīd, they did not achieve complete harmony between realms of al-shāhid and al-ghāib. On the other hand, the theories developed by Ahl al-Sunnah theologians, that are iii) the theory of true mana attributes and iv) theory of aḥwāl by al-Bāḳillānī and al-Juwaynī, provided a more cohesive explanation between the two realms, although they faced criticism for potentially undermining tawḥīd.
Ibn al-Malāhimī, , managed to establish a valid explanation of both realms, as seen in the theories of the Ahl al-Sunnah theologians, without compromising the core sensitivity of the Muʿtazilites, thanks to the theory of aḥkām that he inherited from Abū al-Ḥusayn al-Baṣrī. Consequently, this Ḥusaynī scholar introduced a novel theory regarding the relationship between essence and attribute that significantly influenced the kalāmic tradition. Unlike previous theories, wherein the maʿānī (the meanings) like knowledge, power, and life were seen as real accidents of human beings that characterized by the attributes of ʿālim, qādir, and ḥayy, the ahkām theory their real denies their real existence in both realms. In this theory, the existence of maʿānī and aḥwāl apart from essence is rejected and only aḥkām, consisting of relative attributes, are acknowledged. Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s theory on the relationship between essence and attribute, which he adopted in his later works, also bears a resemblance to Ibn al-Malāhimī’s theory of aḥkām.
The aim of this study is to explore the nature and fundemantel features of Ibn al-Malāhimī’s aḥkām theory, which he systematized as a comprehensive explanation of the relationship between essence and attributes, and to ascertain its place in kalāmic thought. The study employs the grounded theory method to reveal the primary elements of the aḥkām theory as articulated with different dimensions in Ibn al-Malāhimī’s works. Additionally, comparative analysis is utilized to highlight the distinctions between his theory and preceding ones.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Ibn al-Malāhimī, The nature and ontological status of aḥkām, Al-shāhid and the al-ghāib realms

İbnü’l-Melâhimî’nin Ahkâm Teorisinin Zât-Sıfât İlişkisi Tartışmalarındaki Yeri

Öz

Kelam tarihinde zât-sıfât ilişkisi problemi, sadece ilâhî sıfatların zâtla ilişkisinin nasıl açıklanacağıyla sınırlı kalmamış aynı isim ve sıfatların günlük dilde insanlar hakkında kullanılan lafızlar olmasından dolayı insanların sıfatlarının zâtlarıyla ilişkisini incelemeyi zorunlu hale getirmiştir. Dolayısıyla kelâm ekollerinin zât-sıfât ilişkisine dair açıklama teorilerini gâib ve şâhid âlemi göz önünde bulundurarak değerlendirmek oldukça önemlidir.
Bu çerçevede Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’den önce Muʿtezilî âlimler tarafın-dan ileri sürülen i) zâta özdeş sıfatlar teorisi ile ii) Ebû Hâşim’in haller teori-sinde tevhide aykırı açıklamalardan kaçınma hassasiyeti ön plana çıkmakla birlikte bu meselede şâhid ve gâib âlem arasındaki istidlâl birliği sağlanama-mıştır. Diğer taraftan Ehl-i sünnet kelâmcılarının geliştirdiği iii) hakikî mana sıfatları teorisi ile iv) Bâkıllânî ve Cüveynî’nin haller teorisi ise iki âlem ara-sında uyumlu bir açıklama sunarken tevhide zarar verdiği eleştirisine maruz kalmıştır.
İbnü'l-Melâhimî ise Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’den tevârüs edip geliştirdiği ahkâm teorisi sayesinde Muʿtezile'nin temel hassasiyetinden taviz vermeden Ehl-i sünnet kelâmcılarında görüldüğü gibi her iki âlem hakkında geçerli bir açıklama ortaya koymuş ve böylece geleneği etkileyen farklı bir zât-sıfât ilişkisi teorisi kelâma kazandırılmıştır. Önceki teorilerde âlim, kâdir ve hay sıfatlarıyla nitelenen insanlarda ilim, kudret ve hayat manaları gerçek varlığa sahip arazlar olarak görülürken ahkâm teorisinde iki âlemde de bunların gerçek varlıkları nefyedilmiş; zâttan başka mana ve hallerin sübutu reddedilerek sadece izâfetten ibaret olan hükümlerin sübutu kabul edilmiştir. Fahreddîn Râzî’nin hayatının sonlarında telif ettiği eserlerinde benimsediği zât-sıfât ilişkisi teorisinin de İbnü’l-Melâhimî’nin ahkâm teorisiyle örtüştüğü görülmüştür.
Bu çalışmada, İbnü’l-Melâhimî’nin zât-sıfât ilişkisine dair kuşatıcı bir açıklama olarak sistematize ettiği ahkâm teorisinin mahiyeti, başlıca özellikleri ve kelâmî düşüncedeki yerinin belirlenmesi hedeflenmektedir. Çalışmada, İbnü’l-Melâhimî’nin eserlerinde farklı boyutlarıyla mündemiç ahkâm teorisinin ana unsurları ve önceki teorilerden farkının ortaya konulması amacıyla karşılaştırmalı analiz ve gömülü teori yöntemleri takip edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İbnü’l-Melâhimî, Ahkâmın mahiyeti, Ahkâmın ontolojik statüsü, Şâhid ve gâib âlem

Kaynakça

• Aktaş, Mehmet. “İlâhî Sıfatların Ontik Değeri Konusunda Fahreddîn er-Râzî’nin Mu’tezilî Eğilimi”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 20/1 (Haziran 2022), 43-70.
• Aktaş, Mehmet. “Kelâm Atomculuğunun Tümel Modeli: Cüveynî Örne-ğinde Hâller Teorisi”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 7/2 (Ekim 2021), 53-82.
• Aktaş, Mehmet. “Kemalpaşazâde’nin Ahvâl Risâlesi Bağlamında Müte-ahhirîn Kelâmcıların Hâller Problemine Bakışı”. Uluslararası Kemalpaşazâde (İbn Kemal) Sempozyumu Bildirileri -1. ed. Murat Demirkol vd. 258-280. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Aktaş, Mehmet. Tanım ve Hakikat: Cüveynî’nin Kelâmî Sisteminin Analizi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Bâḳıllânî, Ḳâḍî Ebî Bekr Muḥammed b. Ṭayyib. Temhîdü’l-evâîl ve telḫîṣu’d-delâil. thk. ʿİmâduddîn Aḥmed Ḥaydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Seḳâfiyye, 1987.
• Baṣrî, Ebü’l-Ḥüseyn Muḥammed b. ʿAlî b. Ṭayyib. Taṣaffuḥu’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilfred Madelung - Sabine Schmidtke. Harrassowitz Verlag: Wiesbaden, 2006.
• Benevich, Fedor. “The Classical Ashʿari Theory of Aḥwāl: Juwaynī and his Opponents”. Journal of Islamic Studies 27/2 (2016), 136-175.
• Bizri, Nader. “Allah: Zât ve Sıfât İlişkisi Problemi”. çev. Ziya Erdinç. Sa-karya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/36 (2017), 199-217.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf : Mevâkıf şerhi (metin-çeviri). çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Ya-yınları, 2015.
• Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muḥassin b. Muḥammed b. Kerrâme el-Ḥâkim. ʿUyûni’l-mesâil fi’l-uṣûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dârü’l-İhsân, 2018.
• Cüveynî, İmâmü’l-Ḥarameyn Ebü’l-Meʿâlî Ruknüddîn ʿAbdülmelik b. ʿAbdillâh. el-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edille fî uṣûli’l-iʿtikâd. thk. Muḥammed Yûsuf Mûsâ - ʿAlî ʿAbdülmünʿim Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Ḥarameyn Ebü’l-Meʿâlî Ruknüddîn ʿAbdülmelik b. ʿAbdillâh. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr ve diğerleri. İs-kenderiye: Münşeatü’l-Maʿârif, 1969.
• Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelâm Sistemi. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı: İlk Dönem Sünnî Kelâm Örneği. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space, and Void in Basrian Muʻtazilī Cosmology. Leiden: Brill, 1994.
• Ebû ʿAbdillâh eş-Şerîf Muḥammed b. Aḥmed. Şerḥu Meʿâlimi uṣûli’d-dîn. thk. Nizâr Ḥammâdî. Amman: Dâru’l- Feth, 2010.
• Erdinç, Ziya. Sübûtî Sıfatlar: Yaklaşımlar ve Delilleri. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
• Eşʿârî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. İsmâʿîl. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. Beyrut: Dârü İbn Zeydûn, ts.
• Eşʿârî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. İsmâʿîl. el-Lumaʿ fi’r-reddi ʿalâ ehli’z-zeyġi ve’l-bideʿ. thk. Abdülaziz İzzeddin. Lübnan: Dârü Lübnan, 1987.
• Eşʿârî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. İsmâʿîl. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfi’l-muṣallîn. thk. Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1950.
• Frank, Richard M. Beings and Their Attributes: The Teaching of the Basrian School of the Muʻtazila in the Classical Period. Albany: State University of New York Press, 1978.
• Frank, Richard M. “Ebû Hâşim’in Ahvâl Teorisi: Yapısı ve İşlevi”. çev. Hay-rettin N. Güdekli̇. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46/46 (2014), 225-236.
• Güdekli̇, Hayrettin N. “Kelamî Yöntem Teorisi (Gâibin Şâhide Kıyası)”. İslam Düşüncesinde Teoriler: Metafizik. ed. Ömer Türker. 1/269-289. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Ḫayyâṭ, Ebü’l-Ḥüseyin ʿAbdürrahîm b. Muḥammed. el-İntiṣâr ve’r-red ʿalâ İbni’r-Râvendî el-Mülḥid. thk. H. S. Nyber. Beyrut: Mektebetü’d-Dârü’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muḥammed b Ḥasen el-Enṣârî. Mücerredü maḳâlâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasen el-Eşʿâri. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Metteveyh, Ebü’l- Ḥasen b. Aḥmed. et-Teẕkiretü fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâz. thk. Daniel Gimaret. 2 Cilt. Kahire: el-Maʿhedu’l- İlmî el-Fransî li-Âsâri’ş-Şarkiyye, 2009.
• İbnü’l-Melâḥimî, Rüknüddîn Maḥmûd b. Muḥammed el-Ḫârizmî. el-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilfred Madelung. Tahran, 2012.
• İbnü’l-Melâḥimî, Rüknüddîn Maḥmûd b. Muḥammed el-Ḫârizmî. Kitâbü’l-fâiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilfred Madelung - Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy-Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Melâḥimî, Rüknüddîn Maḥmûd b. Muḥammed el-Ḫârizmî. Tuḥfetü’l-mütekellimîn fi’r-red ʿale’l-felâsife. thk. Hassan Ansari - Wilfred Madelung. Tahran: Iranian Institute of Philosophy-Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2008.
• İbnü’l-Murtaḍâ, Aḥmed b. Yaḥyâ. Tabaḳâtü’l-Muʿtezile. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1988.
• Îcî, Adudüddin. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: el-fırak gayri’l-İslamiyye. thk. Mahmûd Muhammed Hudayrî. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: rü’yetü’l-bâri. thk. Ebü’l-Vefâ el-Guneymî - Muhammed Mustafa Hilmi. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Ḳâḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Ḥasen. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: el-aṣlah, istiḥḳâḳü’ẕ-ẕem ve’t-tevbe. thk. Mustafa es-Sekkâ. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1965.
• Ḳâḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Ḥasen. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: el-irâde. thk. C. Anawati. 20 Cilt. Kahire: ed- Darü’l-Mısriyye, ts.
• Ḳâḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Ḥasen. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: et-tevlîd. thk. Tevfîk Tavîl - Saîd Zâyid. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Ḳâḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Ḥasen. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: Fi’l-imâme. thk. Abdülhalîm Mahmûd - Süleyman Dünyâ. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, ts.
• Ḳâḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Ḥasen. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: Ḫalḳu’l-Ḳur’ân. thk. İbrahim Ebyârî. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Ḳâḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Ḥasen. Şerḥu Uṣuli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
• Kahraman, Hüseyin. Cüveynî’de İlliyet Teorisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin Ahvâl Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2014), 195-214.
• Koloğlu, Orhan Şener. “İbnü’l-Melâhimî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/615-618. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Mâtürîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Beyrut-İstanbul: Dârü Sâdır-Mektebetü İrşâd, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu. 17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005.
• Özerol, Mehmet Fatih. “Behşemiyye ile Hüseyniyye Ekolleri Arasındaki Gö-rüş Ayrılıkları”. Kilitbahir 16 (Mart 2020), 121-143.
• Özerol, Mehmet Fatih. Mu’tezile’de Tevhid: Son Büyük Mu’tezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Düşünce Sisteminde Tevhid. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. er-Riyâḍu’l-munîḳa. thk. Esʿad Cumʿa. Kayravan: Merkezü’n-Neşri’l-Câmiʿî, 2004.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫruddîn Muḥammed b. ʿÖmer. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mi-ne’l-ʿilmi’l-ilâhî. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabi, 1987.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫruddîn Muḥammed b. ʿÖmer. Meʿâlimu uṣûli’d-dîn. nşr. Semih Dugaym. Beyrut: Dârü’l- Fikri’l-Lübnani, 1992.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫruddîn Muḥammed b. ʿÖmer. Nihâyetü’l-ʿuḳûl. thk. Said Abdullatîf Fûde. Beyrut: Dârü’z- Zehâir, 2015.
• Schmidtke, Sabine. “The Muʿtazilite Movement (III): The Scholastic Phase”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. 159-180. New York: Oxford University Press, 2016.
• Schmidtke, Sabine. The Theology of al-ʿAllāma al-Ḥillī (d. 726/1325). Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1991.
• Shihadeh, Ayman. “Classical Ash‘arī Anthropology: Body, Life and Spirit”. The Muslim World 102/3-4 (Ekim 2012), 433-477.
• Shihadeh, Ayman. “The Argument from Ignorance and its Critics in Me-dieval Arabic Thought”. Arabic Sciences and Philosophy 23 (2013), 171-220.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd b. ʿÖmer b. ʿAbdillâh el-Herevî. Şerḥu’l-Maḳâṣıd. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Muharrem Efendi, 1305.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd b. ʿÖmer b. ʿAbdillâh el-Herevî. Tehẕîbü’l-manṭık ve’l-kelâm. nşr. Abdülkadir Kürdî. Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1912.
• Thiele, Jan. “Abū Hāshim al-Jubbāʾī’s (d. 321/933) Theory of ‘States’ (aḥwāl) and its Adaption by Ashʿarite Theologians”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. 364-383. New York: Oxford University Press, 2016.
• Türker, Ömer. “Kelâm ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî”. İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Razi. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 17-40. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Yaḥyâ b. Hamza el-ʿAlevî, el-İmâm el-Müeyyed-Billâh. Kitâbü’t-temhîd fî şerḥi Meʿâlimi’l-ʿadl ve’t-tevḥîd. thk. Hişâm Ḥanefî Seyyid. Kahire: Mektebetü’s-Seḳâfeti’d-Dîniyye, 2008.