The Wahdat al-Wudjud Interpretation of “Kalimah al-Tawheed”: A Study in the Context of Muhammad Parsā's Risāla al-Kashfiyya

Yıl 2024, , 515 - 538, 15.03.2024

Melek Karacan

https://doi.org/10.56720/mevzu.1415419

Öz

Muhammad Pārsā (d. 822/1420) was one of the leading caliphs of Bahā’al-Dīn Naqshband (d. 791/1389), the leader of Naqshbandiyya. Having gotten a good madrasah education in his youth, Pārsā became a disciple of Bahā’al-Dīn Naqshband, and received various compliments from him with both his abilities and righteousness, and even received the nickname “Pārsā”, which means pious, from him. Although he was appointed caliph by his sheikh, Pārsā obeyed to Alāʾal-DīnʿAttār (d. 802/1400) and was mostly engaged in scientific activities and the writing books. Nevertheless, the mention of a madrasa registered in the name of Pārsā in the Bukhara waqf registers, as well as a khanqah with a large library, is an official document that he carried out his activities of knowledge and wisdom in parallel. As far as can be understood from his activities and works, Pārsā brought together science and wisdom; he also wrote works that brought together the different traditions of sufism. One of them is his work called “Risāla al-Kashfiyya”, in which he brings together the Naqshī and Akbarī traditions. Pārsā, who reveals the Naqshī identity about the meaning of the dhikr of “Kalimah al-tawheed”, how to perform it, how to reach the truth of the dhikr and how to preserve this truth, explains the result or reward of following this procedure with the realization of the theory of wahdat al-wujūd. Thus, Pārsā, who brought together the Naqshī tradition, which has a certain method and principles, and the Akbarī tradition, which stands out with its theoretical character, in the dhikr of kalimah al-tawheed, conveys the equivalent of the same subjects in the Naqshī style and then the equivalent in the theory of wahdat al- wujūd throughout the work. This study aims to determine the Naqshī and Akbarī expansions of the dhikr of kalimah al-tawheed, which constitutes the main theme of the Risāla al-Kashfiyya which is one of the first attempts to accept the idea of wahdat al-wujūd in Naqshbandiyya, and to analyze how Pārsā tried to bring these two traditions closer to each other.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Wahdat al-Wujūd, Muhammad Pārsā, Risāla al-Kashfiyya, Kalimah al-Tawheed

“Kelime-i Tevhîd”in Vahdet-i Vücûd Yorumu: Hâce Muhammed Pârsâ’nın Risâle-i Keşfiyye’si Bağlamında Bir İnceleme

Öz

Hâce Muhammed Pârsâ (ö. 822/1420), Nakşibendiyye Tarîkatı’nın pîri Bahâeddin Nakşibend’in (ö. 791/1389) önde gelen halifelerindendir. Gençliğinde iyi bir medrese tahsili gören ve yine o dönemde Bahâeddin Nakşibend’e intisap eden Pârsâ hem kâbiliyetleri hem de istikametiyle şeyhinin türlü iltifatlarına mazhar olmuş, hatta dindar anlamına gelen “Pârsâ” lakabını da ondan almıştır. Şeyhi tarafından halife tayin edilmesine rağmen pîrdâşı Alâeddin Attâr’a (ö. 802/1400) intisap eden Pârsâ, daha çok ilmî faaliyetlerle ve eser telîfiyle iştigal etmiştir. Ancak Buhâra vakıf sicillerinde Pârsâ’nın adına kayıtlı bir medresenin yanında geniş kütüphanesi olan bir hankahtan da bahsedilmesi, onun ilim ve irşâd faaliyetlerini paralel olarak yürüttüğünü göstermektedir. Faaliyetleri ve eserlerinden anlaşıldığı kadarıyla Pârsâ, ilim ve irfânı buluşturduğu gibi farklı neşvedeki irfân geleneklerini de bir araya getirmiş, bu minvalde eserler kaleme almıştır. Bunlardan birisi Nakşî ve Ekberî geleneği buluşturduğu “Risâle-i Keşfiyye” adındaki eseridir. “Kelime-i tevhîd” zikrinin anlamı, nasıl icrâ edileceği, zikrin hakikatine nasıl ulaşılacağı ve bu hakikatin nasıl muhafaza edileceği konularında Nakşî kimliğini izhâr eden Pârsâ, bu usûle riâyet etmenin neticesini veya mükâfâtını ise vahdet-i vücûd öğretisinin idrâkiyle açıklamaktadır. Böylelikle muayyen bir usûl ve erkânı olan Nakşî gelenek ile nazarî karakteriyle öne çıkan Ekberî geleneği kelime-i tevhîd zik-rinde buluşturan Pârsâ, eser boyunca aynı bahislerin önce Nakşî usûlündeki karşılığını, ardından vahdet-i vücûd nazariyesindeki karşılığını aktarmakta-dır. Bu çalışma, Nakşibendiyye’de vahdet-i vücûd düşüncesinin hüsn-i kabul görmesi yönündeki ilk teşebbüslerden olan “Risâle-i Keşfiyye”nin ana temasını oluşturan kelime-i tevhîd zikrinin Nakşî ve Ekberî açılımlarını tespit etmeyi ve Hâce Pârsâ’nın bu iki geleneği birbirine nasıl yaklaştırmaya çalıştığını tahlil etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Vahdet-i Vücûd, Muhammed Pârsâ, Risâle-i Keşfiyye, Kelime-i Tevhid

Kaynakça

• Aclûnî, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ’ ve müzîlü’l-ilbâs ‘amme’ştehere mine’l-ehâdîs ‘alâ elsineti’n-nâs. thk. Ahmed el-Kalâş. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. 6 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ahrâr, Ubeydullah. Fıkarât. haz. Abdulrahman Acer. İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• Algar, Hamid. “İlk Dönem Nakşibendi Geleneğinde İbn Arabî’nin Düşüncelerinin İzleri”. çev. Salih Akdemir. İslâmî Araştırmalar 5/1 (1991), 1-20.
• Algar, Hamid. “Muhammed Pârsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30/563-565. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Beyhakî, Ebu Bekir. Şuabu’l- Îmân. thk. Abdulhamid Hâmid. Riyâd: Mektebetü Rüşd, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’l-müsnedi’s-sahîhi’l-muhtasar. nşr. Muhammed Züheyr en-Nâsır. 8 cilt. Dımaşk: Dâru İbn-i Kesîr - Dâru’l-Yemâme, 1993.
• Buhârî, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Mes‘ûd. er-Risâletü’l-Bahâiyye. Kayseri: Râşid Efendi Yazma Eserler Kütüphanesi, nr. 1110/1.
• Câmî, Mevlânâ Abdurrahman. Nakdu’n-nusûs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Câmî, Mevlânâ Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds, sad. İbrahim Yalçınkaya. İstanbul: Salih Kitaplar, 2019.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/431- 435. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• es-Safî, Mevlânâ Ali b. Hüseyin. Reşehât, sad. Mustafa Özsaray. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye: Peygamberler ve Veliler. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbn Ebî Şeybe. Musannef. thk. Kemâl Yusûf el-Hût. 7 cilt. Beyrût: Dâru’t-Tâc, 1989.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, er-Rızâ anillâh bi-kazâ’ih. Bombay: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1990.
• İbrahimoğlu, Abdulmelik. Muhammed Pârsâ'nın Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• İmâm Mâlik, Ebû Abdullâh. el-Muvatta. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf - Mahmûd Halîl. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r- Risâle, 1412.
• İsfehânî, Ebû Nuaym. Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ, 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Karacan, Melek. “Riyazetsiz Nazariyatın İmkânı: Bir Nakşî Olarak Molla Câmî’nin Vahdet-i Vücûd Yorumu”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -II-. 2 cilt. ed. Murat Demirkol vd. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020, 2/40-55.
• Kartal, Abdullah. “İmâm-ı Rabbânî’nin Vahdet-i Vücûd Eleştirisi ve Tarihsel Arkaplanı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/14 (2005), 59-80.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâ’i mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. İstanbul: Ragıp Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 1041.
• Kılıç, Rüyâ. “Nakşibendi Geleneğinde İbnül-Arabi: Destek mi Muhalefet mi?”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 6 (Bahar 2007), 43-60.
• Konuk, Ahmet Avni. Füsûsu’l-hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı – Selçuk Eraydın vd. 2 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Pârsâ, Hâce Muhammed. Faslü’l-hitâb. thk. Celîl Misgernijâd. Tahran, Merkez-i Neşr-i Danişgahi, 1381.
• Pârsâ, Hâce Muhammed. Risâle-i Keşfiyye. İstanbul Süleymaniye Kütüphânesi, Pertev Paşa 616, 142b-148a.
• Pârsâ, Hâce Muhammed. Risâle-i Kudsiyye: Muhammed Bahâeddîn Hazretlerinin Sohbetleri, çev. Necdet Tosun. İstanbul: Erkam Yayınları, 2011.
• Pârsâ, Hâce Muhammed. Tahkîkât, nşr. Ali Ahmed Şâh Herevî. Delhi: Efgânî Dâru’l-Kütüb, 1970.
• Tosun, Necdet. Bahâeddîn Nakşbend: Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Uşşâkî, Abdullah Salâhî. Tercüme-i Salâhî berây-ı Risâle-i Vücûd-i Hâce Muhammed Pârsâ Râ. Süleymaniye Kütüphanesi. Pertev Paşa 633, 77b-94b.