Fıkıh Usûlündeki Haram li-gayrihi Merkezli Tartışmaların Fürû-ı Fıkha Yansımaları

Yıl 2024, , 131 - 169, 15.09.2024

İbrahim Sizgen

https://doi.org/10.56720/mevzu.1454390

Öz

Şâri‘in mükellef olan bireyden herhangi bir fiili yapmasını veya yapma-masını istemesi ya da onu yapıp yapmama arasında muhayyer bırakması olarak tanımlanan ve teklîfî hükmün çeşitlerinden biri olan haram kavramı, kendi içerisinde haram li-zâtihî ve haram li-gayrihî olmak üzere ikiye ayrılır. Bu çalışmada usûlcülerin haram li-gayrihî kavramına yaklaşımları, fıkhî bazı meseleler ekseninde nitel araştırma yöntemi kullanılarak ele alınmıştır. Usûl literatüründe haram li-gayrihî kavramının teklîfî hüküm ifade eden ıstılâhî bir tabir olarak istimal edilmesi geç döneme rastlamaktadır. Bu yüzden klasik usûl eserlerinde haram li-gayrihî kavramının terim manasına ilişkin net bir tanımın yapılmadığını söylemek mümkündür. Çalışma, haram li-gayrihî mefhumunun usûl kaynaklarında hangi taksim altında incelendiği, hükmü, sebep ve çeşitleri yanında haram li-zâtihî mefhumundan ayrıştığı bazı noktaların izahı yanında buna örneklik teşkil edebilecek bazı füru meselelerinden müteşekkildir. Binaenaleyh bu çalışmada ilgili mefhumun konu edildiği fıkhî bazı meseleler, pek çok usûl bilgininin görüş ve delilleri ışığında tematik olarak incelenmiştir. Haram li-gayrihî kavramı ve ona taalluk eden hususların açıklığa kavuşturulması, füru-ı fıkıhta bazı meselelerin “tahrîmen mekruh, bâtıl ya da fâsid” cihetinden hükme bağlanmasına sebebiyet veren durumun bilinmesi açısından önem arz etmektedir. Bahse konu durum, haram li-gayrihî kavra-mının ortaya çıkmasında önemli paya sahip olan nehyin fesâdı mı yoksa butlânı mı gerektirdiği meselesi çerçevesinde ele alındığı tespit edilmiştir. Bu açıdan özellikle Hanefî usûlcülere göre, haram li-gayrihî kabilinden değerlendirilen meselelerin, genellikle “tahrîmen mekruh”; cumhur-ı fukahaya göre ise “haram” şeklinde hükme bağlandığı gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Fesad, Butlan, Haram li-gayrihî, Fürû-ı fıkıh

Reflections of the Haram li-gayrihi Centered Discussions in the Fiqh Procedure in the Füru-ı Fiqh

Öz

The concept of haram, which is one of the types of propositions defined as Allah Almighty asking the responsible individual to do or not to do any act or leaving him to choose, is divided into two as haram li-zatihi and haram li-gayrihi. In this study, the approaches of the Usul scholars to the concept of haram li-gayrihi were discussed using the qualitative research method in the context of some fiqh issues. In the Usul literature, the use of the concept of haram li-gayrihi prohibited as a terminological expression expressing the proposition of judgment is found in the late period. Therefore, it is possible to say that there is no clear definition of the term meaning of the concept of haram li-gayrihi in the classical usûl works. The study consists of explaining the division under which the concept of haram li-gayrihi exclusive is examined in the usûl sources, its provision, reasons and types, as well as some points where it differs from the concept of haram li-zatihi. In addition, in this study, the views and evidence of many procedural scholars on some fiqh issues on which the relevant concept is discussed have been examined thematically. Clarifying the concept of haram li-gayrihi existent and the related issues related to it is important in terms of knowing the situation that causes some issues to be judged as “tahrimi makruh, fasid or bâtıl” in the fiqh. It has been determined that the situation in question is discussed within the framework of the issue of whether the prohibition requires corruption or nullity, which has an important share in the emergence of the concept of haram li-gayrihi. In this respect, especially according to Hanafi scholars, issues that are considered as haram li-gayrihi are generally considered as "tahrimi makruh"; It has been observed that according to the majority of scholars, it is ruled as "haram".

Anahtar Kelimeler

Fiqh Procedure, Fesad, Butlan, Haram li-gayrihi, Füru-ı fiqh

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-kerîm. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2010.
• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr ʻan usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî. nşr. Abdullah Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. tlk. Abdürrez-zâk Afîfî. Dımaşk-Beyrut: el- Mektebü’l-İslâmî, 1406.
• Aslan, Mehmet Selim. İslam Borçlar ve Aile Hukukunda Kasıt Unsuru. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Asyûbî, Muhammed b. Ali el-Vellûvî. Zahîretü’l-ʻukbâ fî şerhi’l-Müctebâ’. Riyad: Dâru’l-Miʻrâc- Dâru Âl Barûm, 1996-2003.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Attâr, Hasan b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Attâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1830.
• Ba‘lî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Muhtasar fî usûli’l-fıkh. Mekke: Câmi‘atü’l-Melik Abdülaziz, ts.
• Bedrân, Abdülkâdir b. Ahmed. el-Medhal ilâ Mezhebi’l-İmam Ahmed b. Hanbel. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Keşşâfü’l-kınâʻ ʻan metni’l-İknâʻ. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. er-Ravzü’l-mürbiʻ şerhu Zâdi’l-müstekniʻ. thr. Abdülkuddûs Muhammed Nezîr. Riyad- Beyrut: Dâru’l-Müeyyed – Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Burhânüddîn el-Buhârî, Ebü’l-Me‘âlî Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâ‘îl b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 1987.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Füsûl fi’l-usûl. nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâfi’l- Küveytiyye, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-ʻArabî-Müessesetü’t-Târîhi’l-ʻArabî, 1992.
• Cüveynî, Ebü’l-Meʻâlî Abdülmelik b. Abdillah. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed ʻUveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, Kitâbü’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah en-Nebâlî-Beşîr Ahmed el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l- İslâmiyye, 1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. nşr. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Derdîr, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. eş-Şerhu’l-kebîr. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Dihlevî, Ahmed b. Abdirrahîm Şâh Veliyyullah. Hüccetüllahi’l-bâliğa. nşr. Seyyid Sâbık. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2005.
• Ebü’l-Hasen el-Mâlikî, Kifâyetü’t-tâlibi’r-rabbânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali. el-Muʻtemed fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Hamîdullah. Dımaşk: el- Maʻhedü’l-İlmiyyi’l-Firânsî li’d-Dirâseti’l-Arabiyye, 1964.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1958.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd. Teysîrü’t-Tahrîr. Mekke: Dâru’l-Bâz, ts.
• Fahruddîn er-Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ʻilmi usûli’l-fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el- Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Misbâhu’l-münîr fî ğarîbi’ş-şerhi’l-kebîr. thk. Abdülazîm eş- Şinâvî. Kahire: Dâru’l-Meʻârif, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl. Mısır: Bulak, 1904.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Vasît fi’l-mezheb. nşr. Ahmed Mahmûd İbrâhîm. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1997.
• Hallâf, Abdülvehhâb. İlmu usûli’l-fıkh. Mısır: Mektebetü’d-Da‘ve, ts.
• Hindî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdirrahîm. Nihâyetü’l-vüsûl ilâ dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih Süleymân el-Yûsuf - Sa‘d b. Sâlim es-Sevîh. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1996.
• Hudarî, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâreti’l-Kübrâ, 1969.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. el-İstizkâr. nşr. Sâlim Mu-hammed Atâ-Muhammed Ali Muʻavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl. el-Vâdıh fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. el-Mahsûl fî usûli’l-fıkh. nşr. Huseyn Ali el-Yederî-Abdüllatîf Fevde. Umman: Dâru’l-Beyârık, 1999.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 2003.
• İbn Duveyyân, İbrâhîm b. Muhammed. Menârü’s-sebîl fî şerhi’d-Delîl. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1989.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Ferrâ, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn. el-Mesâilü’l-usûliyye min Kitâbi’r-Rivâyeteyn ve’l-vecheyn. thk. Abdülkerîm b. Muhammed el-Lâhim. Riyad: Mektebetü’l-Meʻârif, 1985.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Muhtasaru Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî İlmeyi’l-usûl ve’l- cedel. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. nşr. Ah-med Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed. Ravzatü’n-nâzır ve cennetü’l-münâzır. nşr. Şaʻbân Muhammed İsmâʻîl. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1998.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Muhammed. eş-Şerhu’l-kebîr ʻalâ metni’l-Mukniʻ. nşr. Dâru’l-Menâr. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983.
• İbn Müflih, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed. el-Mübdiʻ fî şerhi’l-Mukniʻ. nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’n-Neccâr, Takiyyuddîn Ebü’l-Bekâ Muhammed b. Ahmed. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr. Mısır: Mektebetü’l- Ubeykân, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dakâik. nşr. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. ed-Darûrî fî usûli’l-fıkh. thk. Cemâlüddîn el-Alevî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve Nihâyetü’l-muktesıd. Mısır: Matbaatu Mustafa’l-bâbi’l-Halebî, 1975.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâʻîl. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʻzam. thk. Ab-dülhamîd el-Hindâvî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.
• İbn Useymîn, Muhammed b. Sâlih. eş-Şerhu’l-mümtiʻ ʻalâ Zâdi’l-müstakniʻ. thrc. Muhammed b. Süleymân. Demmam: Dâru İbni’l-Cevzî, 1422-1428.
• İmrânî, Ebü’l-Huseyn Yahyâ b. Ebi’l-Hayr. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʻî. nşr. Kâsım Muhammed en-Nûrî. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2000.
• Kahraman, Abdullah. İslam’da Helal ve Haramın Yeri ve Fıkıh Usulü Açısından Temellendirilmesi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. Sayı: 20, 2012, ss. 43-69.
• Karadeniz, Abdurrahman Huzeyfe. Fıkıh Usûlünde Haram Ligayrihî Kavramı ve Hukûkî Neticeleri. Yüksek Lisans Tezi. Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl fî ihtiyâri’l-mahsûl fi’l-usûl. thk. Tâhâ Abdurraûf Saʻd. Mısır: Şirketü’t-Tıbâʻati’l-Fenniyyeti’l-Müttehide, 1973.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʻu’s-sanâiʻ fî tertîbi’ş-şerâiʻ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. nşr. Müfîd Muhammed Ebû Amşe- Muhammed b. Ali b. İbrâhim. Cidde: Dâru’l-Medenî, Cidde 1985.
• Koca, Ferhat. “Haram”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997. 16/100-101.
• Köse, Saffet. “Hülle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. 18/475-477.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ (Ebü’l-Mehâmid) Mahmûd b. Zeyd. Kitâbun fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Leknevî, Abdülalî Muhammed b. Nizâmiddîn. Fevâtihü’r-rahamût. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Mahallî, Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Bedru’t-tâli‘ fî halli Cem‘i’l-cevâmi‘. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. thk. Ammâr et-Tâlibî. Beyrut: Dâru’l- Garbi’l-İslâmî, ts.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed. et-Tahbîr şer-hu’t-Tahrîr. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 2000.
• Molla Fenârî, Şemsüddîn Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâiʻ fî usûli’ş-şerâiʻ. thk. Muhammed Huseyn Muhammed Hasen İsmâʻîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2006.
• Nemle, Abdülkerîm b. Ali. el-Mühezzeb fî usûli’l-fıkh. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullâh b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr şerhu’l-Musannif ‘ale’l-Menâr. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. Mısır: İdâretü’t-Tıbâ‘ati’l-Münîriyye, ts.
• Özarslan, Muharrem. Şerî Hüküm ve Hanefîlerde Vacib Kavramı. Yüksek Li-sans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr Ali b. Muhammed. Usûlü’l-Bezdevî. Karaçi: Dâru Mîr Muhammed, ts.
• Reşîd Rızâ, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-hakîm. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1947.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tenkîh fî usûli’l-fıkh. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1996.
• Sayım, Kadir. İslam Hukukunda Haram Hüküm Kategorisinin Zamansal Ve Mekânsal Görünümleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Semʻânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtıʻu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl. thk. M. Zekî Abdülber. Devha: Matâbi‘u’d-Devha’l-Hadîsiyye, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Seyyid Sâbık, Fikhü’s-sünne. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1977.
• Sıddîk Hasan Han, Muhammed Sıddîk Bahâdır Hân el-Kannevcî. er-Ravzatü’n-nediyye şerhu’d-Düreri’l-behiyye. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî. el-Kâfî şerhu’l-Bezdevî. Beyrut: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen. Huber: Dâru İbni Affân, 1997.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkiki’l-hakki min ‘ilmi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1999.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Takıyyüddîn es-Sübkî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn. Şerhu’t-Telvîh ʻale’t-Tavzîh li-metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Süleymân b. Abdilkavî. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Uğur, Seyit Mehmet. Fıkıh Usulünde Haram Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Uğur, Seyit Mehmet. “Definitiveness of Proof of Ḥarām and Ḥukm of Its Denial in the Ḥanafī School”. Ilahiyat Studies 7/2 (February 2017), 233-278.
• Uyanık, M. Zeki. İslâm Hukukunda Kanuna Karşı Hile Örneği Olarak Hülle Nikâhı. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2021.
• Yıldız, Rifat. Kerâhet Vakitlerinde Namaz Kılınması Konusuna Usûlî Yakla-şım. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 42, (Aralık 2019), 57-82.
• Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Mahmûd b. Ahmed. Tahrîcü’l-fürûʻ ʻale’l-usûl. thk. Muhammed Edîb Sâlih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Bahadır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.