Hadis İlminde “Cemaat” ve “Ravâhü’l-Cemâa’ ille’l-Buhârî” Kavramı (Buhârî’nin Kütüb-i Sitte’den Ayrılma Gerekçeleri)

Yıl 2024, , 923 - 960, 15.09.2024

Mustafa Yüceer

https://doi.org/10.56720/mevzu.1522696

Öz

Hz. Peygamber’in cemaat hakkında teşvik içerikli rivayetlerinin etkisi ve İslam ilim geleneğinin oluşumundaki etmenler ile sahâbeden itibaren ce-maatin naklettiği bilgiye güven duyulmuştur. Farklı ilim dallarında karşılık bulan cemaat kavramının hadis tarihinde “cemaat rivayet etti” formuyla pek çok eserde yer aldığı görülmektedir. Bahse konu ifadeden kastedilen cemaatin kim olduğu, hadis kitaplarında nasıl kullanıldığı ve ne gibi sonuç-lar doğurduğu soruları etrafında kurgulanan bu çalışmada, genel olarak âlimler, Mâlik b. Enes, Ahmed b. Hanbel gibi mezhep imamlarının dahil edildiği tasnifler ve günümüzdeki karşılığı ile Kütüb-i Sitte müelliflerinin cemaat olarak tanımlandığı sonucuna ulaşılmıştır. Buhârî dışında cemaatin naklettiği “ravâhü’l-cemâa ille’l-Buhârî” 28 konu ve 119 rivayet tespit edil-miş bunlardan tahâret ve salât ile ilgili 41 rivayet incelenmiştir. Kavrama yer veren çalışmalarda tasnif ve yöntemlerden kaynaklı eksik veya hatalı kullanımlar tahlil edilirken Buhârî’nin cemaatten ayrılma gerekçeleri örnek-ler etrafında analiz edilmiştir. Sened ile ilgili problemlerin dışın-da Buhârî’nin aynı konuda farklı rivayete yer verdiği, sahâbe uygulamasını, neshi veya aksi görüşü esas alarak sünnet temelli yaklaşımlar sergilediği ve fıkıh düşüncesini yansıtacak nitelikte tercihlerde bulunduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ravâhü’l-cemâa, Kütüb-i Sitte, Buhârî, Sünnet

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

The Phrase of “Commu-nity” and “Narrated by the Community Except for al-Bukhari” in Hadith Science (The Reasons for al-Bukhari’s Separation from the al-Kutub al-Sittah)

Öz

The effect of the Prophet’s encouraging narrations about the congrega-tion and the factors in the formation of the Islamic scholarly tradition have led to trust in the information transmitted by the community since the time of the Companions. The phrase of the community, which is reflected in dif-ferent branches of İslamic sciences, is often seen in the history of hadith with the phrase “the community narrated” in many works. This study, structu-red around questions about who is meant by the community in the mentio-ned phrase, how it is used in hadith books, and what results it produced, generally concludes that the community is defined by including scholars such as Malik b. Anas and Ahmad b. Hanbal, and, in the contemporary sense, the authors of the al-Kutub al-Sittah. Apart from al-Bukhari, 28 topics and 119 narrations transmitted by the community were identified, and 41 narrations on the topics of purification and prayer were examined. While analyzing the incomplete or incorrect uses stemming from classifications and methods in works that include the phrase, the reasons for al-Bukhari’s separation from the community are analyzed around examples. It was ob-served that, apart from problems related to the chain of transmission, al-Bukhari included different narrations on the same subject, followed the practices of the Companions, considered abrogation or opposing views, and made choices reflecting his sunnah-based approach and legal thought.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Ravahu al-Jamā’a, al-Kutub al-Sitta, al-Bukhari, Sunnah

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Musannef fi’l-hadîs. thk. Habîburrahman el-A‘zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1. Basım, 1403.
• Acar, Yusuf. Eser-Rey Ayrışmasında Buhârî-Şâfiî İlişkisi. İstanbul: Hikmetevi, 1. Basım, 2022.
• Ahatlı, Erdinç - Murad, Selvi Raif. “Ebû Dâvud, Tirmizî ve Nesâî: Üç Sünen Kitabının Birbirlerine Üstünlüğü ile İlgili İddialar ve Rivayet Kaynakları Açısından Bir Değerlendirme”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 7/1 (2023), 31-50.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnavut - Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Akgül, Mustafa. Kütüb-i sitte Kavramının Oluşum Süreci ve Şöhret Bulması. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye şerhü’l- Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2000.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Meğâni’l-ahyâr fî şerhi esâmî ricâli Meâni’l-Âsâr. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2006.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Nuhabü’l-Efkâr fî tenkîhi Mebâni’l-ahbâr fî Şerhi Meâni’l-Âsâr. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim. Katar: Vizâratü’l-Evkâf, 1. Basım, 2008.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Halid b. İbrahim el-Mısrî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1999.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, ts.
• Bekr b. Abdullah. el-Medhalü’l-mufassal ilâ fıkhi’l-İmâm Ahmed. Cidde: Daru’l-Asıme, 1. Basım, 1417.
• Berâziî, Ebû Saîd Halef b. Ebi’l-Kāsım b. Süleymân. et-Tehzîb fî ihtisâri’l-Müdevvene. thk. Muhammed Eymen. Dubai: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2002.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 11 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1. Basım, 2011.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Ma’rifetü’s-süneni ve’l-âsâr. thk. Abdülmu’tî Emîn Kal’acî. Kahire: Dâru’l-Vefâ, 1. Basım, 1991.
• Buhârî, Ebû Abdillah b. Muhammed b. İsmâîl el-Cu’fî. el-Camiu’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasaru min umûri Rasulillahi ve sünenihi ve eyyâmihî. thk. Muhammed Züheyr. Dâru Tavkı’n-necât, 2. Basım, 1422.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. el-Edebü’l-Müfred. thk. Semir b. Emin ez-Zührî. Beyrut: Mektebetü’l-Maârif, 1. Basım, 1998.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus. Dakâiku üli’n-nühâ li-şerhi’l-Müntehâ. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1993.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus. er-Ravzü’l-Mürbi’ şerhu Zâdi’l-müstakni’. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1996.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus. Keşşâfü’l-Kınâ’ ani’l-İkna’. S. Arabistan: Vizâratü’l-Adl, 1. Basım, 2008.
• Cemmâîlî, Ebû Muhammed Abdülğani b. Abdülvâhid el-Makdisî. el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Şâdi b. Muhammed. Kuveyt: Şeriketü Garrâs, 1. Basım, 2016.
• Cemmâîlî, Ebû Muhammed Abdülğani b. Abdülvâhid el-Makdisî. Umdetü’l-Ahkâmü’l-Kübrâ. thk. Semir b. Emin ez-Zührî. S. Arabistan: Mektebetü’l-Maârif, 1. Basım, 2009.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed vd. Lübnan: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2010.
• Çelik, Taha. Hadis Mezhep İhtilaf (Beyhakî’nin Tahâvî’ye İtirazları). Konya: Palet Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şuayb el-Arnavut. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2005.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fadl. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed. 4 Cilt. S. Arabistan: Dârü’l-Muğnî, 1. Basım, 2000.
• Ebû Alî el-Hâşimî, Muhammed b. Ahmed. el-İrşâd ilâ sebîlir’raşâd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘as b. İshâk b. el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen-ü Ebî Dâvûd. nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mekebetü’l-Asrıyye, ts.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Hilyetü’l-Evliyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1409.
• Ebû Yusuf, Ya’kub b. İbrahim el-Ensârî. Kitâbü’l-Âsâr. thk. Ebu’l-Vefâ. Haydarabad: İhyâu’l-Maârif, 1355.
• Eşit, Yusuf. “Fukahânnın Temel Hadis Kaynaklarına Referansı ve Bu Kaynakların Fukahâ Üzerindeki Etkisi”. Şarkiyat 9/2 (2017), 1011-1030.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Hârun b. Yezîd. Ahkâmu ehli’l-mille ve’r-ridde. thk. Seyyid Kesrevi Hasan. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1994.
• Hanek, İbrahim. Ebû Abdullah İbn Mende’nin Hayatı, Eserleri ve Hadis İlmindeki Yeri. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Hanek, İbrahim. “Ebû Abdullah İbn Mende’nin (ö.395/1005) Hayatı ve Eserleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2019), 1-34.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî. Meâlimü’s-Sünen. Halep: Matbaatü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1932.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullâh b. el-Absî. el-Musned. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azzâzî - Ahmed b. Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbn Ebü’l-’Iz, Sadreddin Ali b. Ali. et-Tenbîh alâ müşkilâti’l-Hidâye. thk. Abdulhakim b. Muhammed Şâkir - Enver Salih. S. Arabistan: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2003.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. et-Temyîz fî telhîsi tahrîci ehâdîsi Şerhu’l-Vecîz (et-Telhîsü’l-Habîr). thk. Muhammed es-Sânî. Riyad: Advâü’s-Selef, 1. Basım, 2007.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethü’l-Bârî bi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî vd. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1. Basım, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh. nşr. Rebi’ b. Hâdi Umeyr. 2 Cilt. İhyâi Türâsi’l-İslâmî, 1984.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Müsnedü’l-Emîri’l-Mü’minîn Ebî Hafs Ömer b. Hattâb. thk. Abdülmu’tî Emîn Kal’acî. Mansura: Daru’l-Vefâ, 1. Basım, 1991.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Tabakâtü’ş-Şâfiîn. thk. Ahmed Ömer Hâşim. Beyrut: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-dîniyye, 1. Basım, 1993.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 2. Basım, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şu’ayb el-Arnaût vd. Dımeşk-Beyrut: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• İbn Mende, Ebû Abdullah Muhammed b. İshak b. Yahya el-İsbahânî. el-Îmân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1406.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Şerhu’l- Umde (Kitâbu’s-salât). thk. Halid b. Ali b. Muhammed. Riyad: Darul’-Âsıme, 1. Basım, 1997.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. ʿÂrizatü’l-ahvezî fî şerhi’t-Tirmizî. thk. Cemal Maraşlı. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el- Cezerî. Câmiu’l-usûl fî ehâdîsi’r-rasûl. thk. Abdülkdir Arnavut. 12 Cilt. Ürdün: Mektebetü’l-Havlânî-Mektebetü Dârü’l-Beyân, 1. Basım, 1972.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el- Cezerî. eş-Şâfî fî şerhi Müsned’i’ş-Şâfiî. thk. Ahmed b. Süleyman - Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2005.
• İbnü’l-İmâm, Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Hemmâm. Silâhü’l-mü’minîn fi’d-duâ ve’z-zikr. thk. Muhyiddin Dîb. Beyrut: Daru İbn Kesîr, 1. Basım, 1993.
• İbnü’l-Kassâr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed el-Bağdâdî. Uyûnu’l-edille fî mesâili’l-hilâf beyne’l-fukahâi ve’l-emsâr. thk. Abdülhamid b. Sa’d b. Nâsır. Riyad, 1. Basım, 2006.
• Köklü, Recep. Cemaatten Yana Tavır Almayı Emreden Rivâyetlerin Değerlendirilmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kudûrî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Cafer. et-Tecrîd li’l-Kudûrî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 2006.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh İbn Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. Muvatta (Yahyâ b. Yâhyâ el-Leysî Rivayeti). thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1985.
• Mecdüdîn b. Teymiyye, Ebü’l-Berekât Abdüsselam. el-Müntekâ. thk. Târık b. ’Ivadullah b. Muhammed. S. Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1429.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1983.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tuhfetü’l-eşrâf bi-ma’rifeti’l-etrâf. thk. Abdüssamed Şerefeddîn. 14 Cilt. Bombay: el-Mektebü’l-İslamî, 1. Basım, 1983.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdullah Alâuddin. Şerhu Sünen-i İbn Mâce. thk. Ebû Abdullah Ahmed b. İbrahim b. Ebü’l-Ayneyn. Mısır: Daru İbn Abbâs, 2. Basım, 2007.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasaru mine’s-süneni bi-nakli’l-adli ani’l-adli an Rasûlillah. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. el-Müctebâ mine’s-sünen (es-Sünenü’s-suğra li’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1986.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Hasan Abdülmüm’im. Beyrût: Müssesetü’r-Risâle, 1421.
• Onay, İsa. “Sosyo-Politik Rivâyetlerin Anlaşılmasında Bağlamın Tespiti -‘Câhiliye Ölümü’ Rivayetleri Örneği"-”. Trabzon İlahiyat Dergisi 7/2 (2020), 47-86.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Şâşî, Seyfüddin Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed el-Kaffâl. Hilyetü’l-ulemâ fî ma’rifeti mezhebi’l-fukahâ. thk. Yasin Ahmed İbrahim. Amman: Mektebetü’r-Risâle el-Hadisiyye, 1. Basım, 1988.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l- ahbâr. thk. Isâmuddîn es-Sabâbitî. 8 Cilt. Mısır: Dârü’l-Hadîs, 1. Basım, 1993.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. Kitâbu’l-Âsâr. thk. Hâlid Avvâd. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 1. Basım, 2008.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme b. Abdülmelik b. Seleme el-Ezdî el-Mısrî. Şerhu meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr - Muhammed Seyyid Câd el-Hakk. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l- Kütüb, 1. Basım, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme b. Abdülmelik b. Seleme el-Ezdî el-Mısrî. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnavut. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1415.
• Tarîkî, Abdurrahman b. Ali. “Tahrîru Mustalahi (Ravâhü’l-cemâa) ınde’l-Hanâbile”. https://feqhweb.com/vb/threads/2523/. 23 Şubat 2009. Erişim 22 Mayıs 2024
• Tayâlisî, Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd. Müsnedü Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. thk. Muhammed b. Muhsin et-Türkî. 4 Cilt. Hicr: Dârü’l-Hicr, 1. Basım, ts.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiu’l-kebîr (Sünenü’t-Tirmizî). nşr. Beşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l- Garbi’l-İslâmî, 3. Basım, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Mu’cemü’ş-şuyûhi’l-kebîr. S. Arabistan: Mektebetü’s-Sıddîk, 1. Basım, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Siyerü ’Âlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavut v.dğr. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Târîhu’l- İslâm ve vefeyâtü’l-(tabakâtü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1993.
• Zerkeşî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah. Şerhu’z-Zerkeşî alâ Muhtasari’l-Hırakî. Beyrut: Daru Ubeykan, 1. Basım, 1993.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbü’r-râye li-tahrîci ehâdîsi’l- Hidâye. thk. Muhammed Avvâme. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Reyyân, 1. Basım, 1997.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed. Tahrîcü’l-ehâdîsi ve’l-âsâri’l-vâkı’a fî tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemahşerî. thk. Abdullah b. Abdurrahman es-Saîd. 4 Cilt. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 1. Basım, 1414.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbu’r-râye li ehâdîsî’l-hidâye. nşr. Muhammed Avvâme. 5 Cilt. Cidde: Müssesetü’r-Reyyân, ts.
• Zeylaî, Osman b. Ali, Ebû Muhammed Fahruddîn. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzü’d-dakâik. Kahire: el- Matbaatü’l-Kübrâ el-Emiriyye, 1. Basım, 1314.