Taklīf-i mā lā yutāq in Predecessor Māturīdī Theology

Yıl 2023, Sayı: Ö1 - İslami İlimler Özel Sayısı, 31 - 63, 15.10.2023

Mikail İpek

https://doi.org/10.56720/mevzu.1293887

Öz

The issue of offer-i mā lā yutāq is a theological problem, which was dis-cussed in the early Christianity, concerning the possibility of a moral law independent of God's power and justice. Those who accept the possibility of a moral law independent of God argue that it is immoral for Him to offer His servants what they cannot afford, while those who accept God's absolute authority and do not see the existence of a moral law independent of religion as possible say that it is permissible. According to the Mu'tazilite scholars, who first raised the issue of taklīf-i mā lā yutāq in Muslim culture, it is not permissible to offer something to servants that they cannot afford because it is wrong. The Ash'arite scholars, on the contrary, argued that imposing obligation or restriction on God is a prejudice to His attribute of power and therefore taklīf al-mā lā yutāq is permissible. Although many schools of theology other than Muʿtazila and Ashʿarī have expressed their opinions on this subject, it can be said that these opinions are generally shaped around the ideas of these two sects. Māturīdī scholars tried to find a middle ground between the views of the Muʿtazilites and the Ashʿarites on the issue of taklīf-i mā lā yutāq. Therefore, it can be thought that the Māturīdīs provided an alternative way out of the polemic in question, and in this respect, the issue is worthy of research. In this study, the views of prominent Māturīdī scholars on taklīf al-mā lā yutāq and their rational and narrative bases are emphasised. The views of the Mu'tazilite and Ash'arite schools are also discussed comparatively in the study, and the issues of "fate", "taklīf" and "istitāat" related to taklīf-i mā lā yuṭāq are also included.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Maturidi, Offer, Power, Act

Mütekaddim Mâtürîdî Kelâmında Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk

Öz

Teklif-i mâ lâ yutâk meselesi, Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde de tartı-şılmış Tanrı’nın kudret ve adaletinden bağımsız bir ahlak yasasının imkânını konu edinen teolojik bir sorundur. Tanrı’dan bağımsız bir ahlak yasasını mümkün kabul edenler, O’nun kullara güç yetiremeyecekleri şeyi teklif etmesinin ahlakî olmadığını savunurken; Tanrı’nın mutlak otoritesini kabul edip, dinden bağımsız bir ahlak yasasının mevcudiyetini mümkün görmeyenler ise bunun caiz olabileceğini söylemektedir. Müslüman kültüründe teklîf-i mâ lâ yutâk konusunu ilk defa gündeme getiren Mu’tezile bilginlerine göre kullara güç yetiremeyecekleri teklif, kabîh olduğundan caiz değildir. Eş’arî bilginler, bu görüşün aksini savunmak suretiyle Allah’a zorunluluk veya kısıtlama getirmenin kudret sıfatına halel getirmek demek olduğunu ve dolayısıyla teklîf-i mâ lâ yutâk’ın caiz olduğunu belirtmiştir. Mu’tezile ve Eş’arî dışında birçok kelâm ekolü bu konuda görüş belirtmişse de söz konusu görüşlerin genel olarak bu iki mezhebin düşüncesi etrafında şekillendiği söylenebilir. Teklîf-i mâ lâ yutâk konusunda Mâtürîdî bilginler, Mu’tezile’yle Eş’arîler’in benimsediği görüşün ortasını bulmaya çalışmıştır. Dolayısıyla Mâtürîdîler’in söz konusu polemiğe alternatif bir çıkar yol sağladığı, bu itibarla meselenin araştırılmaya değer olduğu düşünülebilir. Bu çalışmada Mâtürîdî bilginlerin önde gelen isimlerinin teklîf-i mâ lâ yutâk’a dair görüşleri ve bunların aklî ve naklî dayanakları üzerinde durulmuştur. Araştırmada Mu’tezile ve Eş’arî ekolünün görüşleri de mukayeseli olarak ele alınmış olup teklîf-i mâ lâ yutâk’ı ilgilendiren “kader”, “teklîf” ve “istitâat” konularına da girilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Teklîf, Mâtürîdî, Kudret, Fiil

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. El-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd-i ve’l-Adl. Kahire, 1965.
• Aliyyül Kârî, Ali b. Sultan Muhammed. Şerhu’l-fıkhi’l-ekber. Mısır, 1323.
• Alper, Hülya. Mâtürîdî. İzmir: DİB Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Altıntaş, Mücteba. “Ebü’l-Muîn en-Nesefî’de Teklifin İmkân ve Boyutları”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 500-526.
• Arslan, İbrahim. Dinin Aklî ve Ahlâkî Savunusu. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Aydınlı, Osman. “İlk Mu’tezile’nin Özgür İrade Söylemi: Amr b. Ubeyd ve Kader Anlayışı”. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2002), 127-146.
• Bekir ve İlyas, Topaloğlu ve Çelebi. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Beyazîzâde, Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanife’nin İtikâdî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 13. Basım, 2010.
• Bozkurt, Mustafa. “Kâdı Abdülcebbâr’ın Teklif Anlayışı”. Dinî Araştırmalar Dergisi 9/26 (2006), 211-231.
• Cevizci, Ahmet. Ortaçağ Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Mu’cemü’t-Ta’rifât. Kahire: Dârü’l-Fazile, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. 3 Cilt. Katar, 1. Basım, 1399.
• Çağlayan, Harun. Etik Açıdan Mâturîdî’nin Hidayet Anlayışı. Ankara: Gra-fiker Yayınları, 2015.
• Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelam Sistemi. İstanbul: Fecr Yayınları, 2023.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. el-İbâne ve Usûlü Ehli’s-Sünnet. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bida. Beyrut, 1955.
• Gazzalî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfa min ilmi’l-usûl. 5 Cilt. Bulak, 1322.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1998.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerremi. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. İslâm Ansiklopedisi. 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İsfahânî, Râğıb. İstanbul: Pınar Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1992.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Komisyon. Eğitim Bilimleri. Ankara: Pegem akademi Yayınları, 17. Basım, 2021.
• Koyuncu, Süleyman. “Güç Yetirilemeyen Teklîf Caiz Midir?” New World Sciences Academy 7/4 (2012), 231-241.
• Kozalı, Abdürrahim. “İslâm Hukununda Yükümlülüğün Şartı Olarak ‘Güç Yetirme (Kudret)’ Sorununda Ehl-i Sünnet Usûlcülerinin Yaklaşımları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2006), 247-265.
• Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. İstan-bul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Maviş, Nezir. “Naslar ve İnsan Fıtratı Bakımından Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk’ın Konumu”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (Ocak 2022), 89-116.
• Namlı, Abdullah. “Sadruşşeria ve İbnü’l-Hümâm’a göre Cüz’î İrâdenin Ya-ratmanın Konusu Olup-Olmadığı Meselesi”. Kader Dergisi 18/1 (2020), 152-176.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Bahrü’l-Kelâm. İstanbul: Ge-lenek Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Kitâbü’t-temhîd li kavâidi’t-tevhîd. Mektebetü Ravzati’ş-Şerife, 2006.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Tabsıratü’l-Edille Fî Usûli-Dîn. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Tevhidin Esasları. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayınları, 2017.
• Nesefî, Ömer. Akâid. çev. Seyit Ahsen. İstanbul: Bayrak Yayınları, 1990.
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr. Usûlü’d-dîn. ed. tahk. Dr. Hanz Peter Linss. Kahire: Mektebetü’l-ezheriyye li’t-türâs, 2005.
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr. Usûlü’d-Dîn (Ehl-i Sünnet Akâidi). çev. Şerafettin Göl-cük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2013.
• Rudolph, Ulrıch. Mâtürîdî. çev. Özcan Taşçı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2017.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. Mısır: Mektebetü’l-Felsefiyye, 1969.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn (Mâtürîdiyye Akâidi). İstanbul: İFAV Yayınları, 10. Basım, 2014.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Süt, Abdülnâsır. “İlahi Teklifin Ahlâkî ve Kelâmî Arka Planı: Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk”. Mukaddime 6/2 (2015), 283-308.
• Süt, Abdülnâsır. Mu’tezile ve Ahlak. İstanbul: İz Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh. Evâilu’l-Makâlât fî Mezâhibi’l-Muhtârât. Tahran, 1372.
• Teftazânî, Sa’düddîn. Şerhü’l-Akâid. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2014.
• Üzel, Canan. “Mu’tezile ve Eş’arî Mezheplerinin Kulun Sorumluluğu Bağla-mında İnsan fiileri ve Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk Mukayesesi”. Ağrı İslâmî İlimler Dergisi 10 (2022), 104-122.
• Weber, Alfred. Felsefe Tarihi. çev. H. Vehbi Eralp. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 5. Basım, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstitâat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/58-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yeşilyurt, Temel. “Mâtürîdîlik-Eş’arîlik Karşılaştırması”. Kelâm El Kitabı. An-kara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Yücedoğru, Tevfik. “Tekvin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/388-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım. el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl. ed. Murat Sülün. İstanbul: TYEKBY, 1. Basım, 2018.