Muʿtezilî Bilimsel Açıklama Teorisi ve Olağanüstü Fenomenlerin İzahı

Yıl 2025, Sayı: 13, 1 - 31

Hayrettin Nebi Güdekli

https://doi.org/10.56720/mevzu.1524407

Öz

Bu makalede klasik dönem Muʿtezile kelâmcılarının olağanüstü feno-menlere ilişkin yaklaşım biçimlerine yönelik teorik bir çerçeve sunulmaya çalışılacaktır. Bu bağlamda Muʿtezile kelâmcılarının olağanüstü fenomenlere ilişkin yaklaşımlarının onların bilgi/bilim ve varlık/evren ile ilgili açıklama-larıyla ne ölçüde uyumlu olduğu sorusu ele alınacaktır. Makalede öncelikle Muʿtezile kelâmcılarının bilgi/bilim ve varlık/evren ile ilgili geliştirdikleri farklı açıklama biçimleri ana hatlarıyla serimlenecek, ardından olağanüstü fenomenlerin söz konusu açıklama modelleri çerçevesinde nasıl izah edildi-ğine geçilecektir. Burada söz konusu fenomenlere ilişkin olağanüstü feno-menler (ontolojik doğaüstü); olağanüstü görünümünde olan, ancak gerçekte doğal olan fenomenler (sahte-olağanüstü) ve olağanüstü ancak doğal feno-menler (epistemolojik olağanüstü) şeklinde bir tasnif önerilerek Muʿtezile kelâmındaki bilimsel açıklama modellerinin bu tasnif altında yer alan tikel fenomenleri ne ölçüde izah ettiği sorusu soruşturulacaktır. Bu çerçevede cevher-arazcı, tabiatçı ve cevher-arazcı, tabiatçı ve anti-atomcu şeklinde üç modelin sırasıyla mûcizeleri, sihir, büyü, el çabukluğu gibi olağanüstü görü-nümlü fenomenleri ve epistemolojik olağanüstü fenomenleri nasıl açıkladı-ğını ortaya koymaya çalışacağız. Söz konusu fenomenlerin izahında gerek cevher-arazcı/anti-tabiatçı kelâmcıların tevlîd ve iʿtimâd teorilerine gerek tabiatçı kelâmcıların mahallin tabiatı ve kümûn-zuhûr teorilerine referansta bulunduklarını gözlemlesek de onların bu tür fenomenleri nihai anlamda metafiziksel ilke zemininde nasıl açıkladıklarını ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Muʿtezile, Olağanüstü Fenomen, Tabiat, Mûcize, Nedensellik, Bilimsel Açık-lama

Etik Beyan

Bu çalışma, TÜBİTAK tarafından 1003 Öncelikli Alan-lar kapsamında desteklenen 120K003 numaralı “On Birinci ve On Üçüncü Yüzyıllar Arası İslâm Düşünce-sinde Fizik Teori Modelleri: Yöntem, Kuram ve Uygu-lama” başlıklı projeden hareketle hazırlanmıştır. Çalışmanın ilk versiyonunu okuyarak değerlendirmelerini benimle paylaşan Prof. Dr. Eşref Altaş’a ve yaptıkları katkılardan oldukça istifade ettiğim makalenin adlarını bilmediğim hakemlerine teşekkürü bir borç biliyorum.

The Muʿtazilite Theory of Scientific Explanation and the Interpretation of Extraordinary Phenomena

Öz

This article aims to present a theoretical framework for the approaches of classical period Muʿtazilite theologians towards extraordinary phenome-na. In this context, the question of the extent to which Muʿtazilite theologi-ans’ approaches to the extraordinary phenomena are compatible with their explanations of knowledge/science and existence/universe will be ad-dressed. The article will first outline the different forms of explanation that Muʿtazilite theologians developed regarding knowledge/science and exist-ence/universe, and then move on to how phenomena are explained within the framework of these explanatory models. Here, a classification of these phenomena as extraordinary phenomena (ontological extraordinary), phe-nomena that appear to be extraordinary but are in fact natural phenomena (pseudo-extraordinary), and extraordinary but natural phenomena (episte-mological extraordinary) will be proposed, and the question of to what ex-tent the scientific explanation models in Muʿtazilite theology explain the particular phenomena under this classification will be investigated. In this framework, we will try to reveal how the three models of substance-accidentalist, naturalist and substance-accidentalist, naturalist and anti-atomist explain miracles, extraordinary phenomena such as magic, sorcery, sleight of hand, and epistemological extraordinary phenomena, respectively. In the explanation of these phenomena, while we observe references to the theories of tawlīd and iʿtimād by substance-accidentalist/anti-naturalist theologians, as well as to the theories of tabʿu’l-mahal and kumūn-zuhūr by naturalist theologians, we will try to reveal how they ultimately explain such phenomena on the basis of metaphysical principle.

Anahtar Kelimeler

Muʿtazila, Extraordinary Phenomena, Nature, Miracle, Causality, Scientific Explanation

Kaynakça

• Bağdâdî, Abdülkahir, el-Fark beyne’l-Fırak, thk. Muhammed Muhyiddin Ab-dülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitâbü’l-Beyân ani’l-fark beynel muʿcizâti ve’l-kerâmâti ve’l-hiyeli ve’l-kehâneti ve’s-sihri ve’n-nirâncât, thk. Richard J. McCarty. Beyrut: el- Mektebetü'ş-Şarkıyye, 1958.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî, Olağanüstü Olaylar ve Aralarındaki Farklar: Mucize, Keramet, Sihir, çev. Adil Bebek. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Bilge, Meliha. “Câhız’ın Mûcize Anlayışı: Tabiat Teorisi ve Âdet Anlayışı”. Kelâm Araştırmaları Dergisi XIX/2 (2021), 522-548.
• Bilge, Meliha. “Ebû İshak İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm’ın Mûcize Anlayışı: Nazzâm’ın Tabiat Teorisi Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kelâm Araştırma-ları Dergisi XVIII/2 (2020), 587-616.
• Bilge, Meliha. Muʿtezilî Düşüncede Mûcize. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Bulgen, Mehmet. Klasik İslâm Düşüncesinde Atomculuk Eleştirileri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselam Mu-hammed Harun. Beyrut: Dâru İhyai’t- Türasi’l-Arabi, 1969.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “Hücecü’n-nübüvve”. Resâilü’l-Câhız. thk. Abüsselam Harun. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1979, 3/223-281.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbü Hüceci’n-Nübüvve: Nübüvvetin Delil-leri. çev. Yasin Ulutaş-Abdulhamit Sinanoğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Ab-dullâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr, Süheyr Muhammed Muhtâr, Faysal Büdeyr Avn. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak. Makalatü’l-İslâmiyyin ve ihtilafü’l-musallin. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Ver-lag, 1963.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed b. Metteveyh en-Necrânî. et-Tezkire fi ahkâmi’l-cevahir ve’l-aʿraz. thk. Daniel Gimaret. Kahire: el-Ma’hedü’l-Fransi, 2009.
• İbnü’l-Melâhimî, Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitâbü’l-fâik fi usûli’d-din. thk. Faysal Büdeyr Avn. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye: 2010/1431.
• Kâʿbî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitabü’l-makâlât ve meahu uyûnü’l-mesail ve’l- cevâbât. thk. Hüseyin Hansu, Râcih Kürdî, Abdülhamid Kürdî. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi, Amman: Darü’l-Feth, 2018/1439.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: et-Tenebbüât ve’l-Muʿcizât. thk. Mahmud Muhammed Kasım. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr, Nedensellik Kitabı: Kitâbü’t-Tevlîd min Kitâbi’l-Muğnî. nşr. ve çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhü’l-Usûli’l-hamse: Muʿtezile’nin Beş İlkesi (Muʿtezile’nin Beş Esasının Açılımı). çev. ve nşr. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr. Tesbitu delâili’n-nübüvve: Mûcizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. çev. M. Şerif Eroğlu, Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Kandemi̇r, Ahmet Mekin. “Muʿtezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mucize: Tabiat (Tabʽ) Teorileri Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kader 18/1 (30 Ha-ziran 2020), 31-60. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.683826
• Kandemir, Ahmet Mekin. Muʿtezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011.
• Nisâbûrî, Ebû Reşîd es-Saîd b. Muhammed b. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Maʿn Ziyâde, Rıdvân es-Seyyid. Beyrut: Ma’hedü’l-İnmai’l-Arabi, 1979.
• Üçer, İbrahim Halil. “Mıknatıs Neden Çeker? İstisnai Özellikler (Havâss) Etrafında İbn Sina Fiziğine Yeni Bir Bakış”. Divan: Disiplinlerarası Ça-lışmalar Dergisi 24/46 (01 Ağustos 2019), 1-63. https://doi.org/10.20519/divan.614128
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri: Müslüman-Hristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.