Geç Dönem Osmanlı Dünyasında Budizm’i Anlamak ve Yorumlamak: Şemseddin Sâmî ve Ahmed Midhat Efendi

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 1, 91 - 106, 30.06.2024

Doğukan Oruç

https://doi.org/10.17131/milel.1433618

Öz

Geç dönem Osmanlı dünyasında hem genel kültür sahasının içeriği sayılan bilgi çerçevesindeki paradigma değişimi hem de pek çok konu hakkındaki aslî referans kaynaklarının Avrupa’da üretilen yeni eserlerle ikame edilmesi devrin müelliflerini o güne değin hakkında kalem oynatılmayan çeşitli konularda metin üretmeye teşvik etmiştir. Ek olarak, dinler tarihinin ayrı bir bilimsel disiplin olarak ortaya çıkışı da Osmanlı dünyasında bu alanda bir literatürün vücuda getirilmesinde önemli rol oynamıştır. Bu makalede de aynı yüzyılı tecrübe etmiş ve dinler tarihi disiplinine ait sayılabilecek eserler üretmiş iki Osmanlı müellifinin, Şemseddin Sâmî ile Ahmed Midhat Efendi’nin, Budizm’i anlama ve yorumlama çabaları ele alınmaktadır. Sözü geçen yazarların konu hakkında kendilerinden önce yazılmış eserlerden devraldıkları bilgiler incelendiği gibi hem Sâmi hem de Midhat’ın düşünüş biçimlerini etkilemesi son derece muhtemel olan biyografilerine de değinilmiştir. Çalışma esas olarak Sâmî’nin Esâtîr adlı eseri ile Ahmed Midhat’ın Tedrîsî Târih-i Edyân adlı çalışmasının Budizm bağlamında karşılaştırmalı bir tahlilini içermektedir. Bu iki metin 19. yüzyılda yaşamış iki entelektüelin Osmanlı dünyasında doğrudan temas kurma imkânları bulunmayan bir dini anlamak noktasında geliştirdikleri stratejileri ortaya koymaları bakımından önemli veriler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şemseddin Sami, Ahmed Midhat Efendi, dinler tarihi, Budizm

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

Understanding and Interpreting Buddhism in the Late Ottoman World: Sami Frashëri and Ahmed Midhat Efendi

Öz

During the late Ottoman period, a paradigm shift in the information framework considered to be the content of general culture, as well as the substitution of primary reference sources with new European works on numerous topics, served as catalysts for the authors of the time to compose texts on a spectrum of previously unexplored subjects. Moreover, the emergence of the history of religions as an independent scientific discipline, too, played a significant role in the production of literature in this field in the Ottoman sphere. In this article, the efforts of two Ottoman authors, Şemseddin Sâmî and Ahmed Midhat Efendi, contemporaries who experienced the same century and authored works falling within the purview of history of religion, to understand and interpret Buddhism are discussed. Apart from examining the knowledge transmitted from preceding works on the subject to Sâmi and Midhat, the article also delves into the biographies of both authors, given the strong prospect that life stories are highly likely to have shaped their thoughts. The tenet of this study is constituted of a comparative analysis of Sâmî’s Esâtîr and Ahmed Midhat’s Tedrîsî Târih-i Edyân, in the context of Buddhism. These two books offer valuable insights into the strategies devised by two intellectuals in the 19th century within the Ottoman world to comprehend a religion to which they had no direct exposure.

Anahtar Kelimeler

Sami Frashëri, Ahmed Midhat Efendi, history of religion, Buddhism

Etik Beyan

Ethical principles were followed during the preparation of this study.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri (BOA)
• DH.SAİD.d: 26/471.
• İ.DH.: 73/5311.
• MF.MKT.: 462/33.
• Y.EE.: 14/84.
• Y.PRK.EŞA.: 28/58; 28/66.
• Kitaplar ve Makaleler Abdülkerim el-Cîlî. İnsân-ı Kâmil. Çev. Abdülaziz Mecdi Tolun. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Ahmed Cevdet Paşa. Maruzat. Haz. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Ahmed Midhat. “Atûfetli Ahmed Midhat Efendi Hazretlerinin Lûtfen İhsân Buyurdukları Takrîz-i Belâgat-unvânlarıdır”. 3-9. Üss-i Lisân-ı Türkî. İstanbul: Âlim Matbaası, 1313.
• _______. Dinler Tarihi: Dârülfünûn’da Okutulan İlk Dinler Tarihi Ders Kitabı. Haz. Ali Gül. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• _______. Paris’te 30.000 Bûdî. Haz. Erdoğan Arbay ve Ali Utku. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2020.
• _______. Tedrîsî Târih-i Edyân. İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1329.
• Alıcı, Mustafa. Dinler Tarihinin Batılı Öncülleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Alkan, Mehmet Ö. “Budizmin Kurucusu Buda Türktür, Budizm Türk Dinidir”. Toplumsal Tarih 330 (2021), 16-23.
• Âsım Efendi. Terceme-i Burhân-ı Kâtı. Bulak: Dârü’t-tıbaatu’l-Mısriyye, 1251.
• Belge, Murat. Sanat ve Edebiyat Yazıları. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Berzin, Alexander. “Historical Survey of the Buddhist and Muslim Worlds’ Knowledge of Each Other’s Customs and Teachings”. The Muslim World 100/2-3 (2010), 187-203.
• Bhikkhu Bodhi. The Numerical Discourses of the Buddha: A Translation of the Anguttara Nikaya. Boston: Wisdom Publications, 2012.
• Blumi, Isa. Reinstating the Ottomans: Alternative Balkan Modernities, 1800-1912. New York: Palgrave Macmillan, 2011.
• Bouglé, Célestin. Essays on the Caste System. Çev. D. F. Pocock. London: Cambridge University Press, 1971.
• Burke, Edmund. Pre-Revolutionary Writings. Ed. Ian Harris. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
• Burnouf, Eugène. Introduction a l’historie du Buddhisme Indien. Paris: Masionneuve et Larose, 1876.
• Cannon, Garlond, Nicholas Warren. The Japanese Contributions to the English Language. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996.
• Carus, Paul. The Gospel of Buddha. Chicago: The Open Court Publishing Company, 1917.
• Chatterjee, Partha. Ulus ve Parçaları: Kolonyal ve Post-Kolonyal Tarihler. Çev. İsmail Çekem. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Coomaraswamy, Ananda K. Hinduizm ve Budizm. Çev. İ. Taşpınar İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2000.
• Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî. Tahkîku mâ li’l-Hind. Çev. Kıyameddin Burslan. Ankara: TTK, 2015.
• Elverskog, Johann. Buddhism and Islam on the Silk Road. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2010.
• Eraslan, Cezmi. II. Abdülhamid ve İslâm Birliği: Osmanlı Devleti’nde İslâm Siyaseti, 1856-1908. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Finch, Andrew J. “Translating Christianity and Buddhism: Catholic Missionaries in Eighteenth- and Nineteenth-Century Burma”. Studies in Church History 53 (2017), 324-337.
• Findley, Carter V. Ahmed Midhat Efendi Avrupa’da. Çev. Ayşen Anadol. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• _______. Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform: Bâbıali, 1789-1922. Çev. Ercan Ertürk. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Frashëri, Sami. Vepra. C. 2. Tiranë: Rilindja, 1978.
• Friedlander, Peter Gerard. “Dhammapada Traditions and Translations”. Journal of Religious History 33/2 (2009), 215-234.
• Gül, Ali. “Ahmet Mithat Efendi’nin Dinler Tarihi Kitabı ve Dersleri Üzerine Bazı Tespitler”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2022), 753-781.
• Hoang, Nguyen Quy. “The Doctrine of Not-self (anatta) in Early Buddhism”. International Review of Social Research 9/1 (2019), 18-27.
• Kadı, İsmail Hakkı, A.C.S. Peacock. The Ottoman Empire and the Kingdom of Siam through the Ages. Bangkok: Chulalongkorn University Press, 2017.
• Ketenci, Feyza. Erken Oryantalist Araştırmalarda Tasavvufun Menşei Problemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Kırmızı, Abdulhamit. Avlonyalı Ferid Paşa: Bir Ömür Devlet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Mona, Lohanda. The Kapitan of Cina of Batavia, 1837-1942: A History of Chinese Establishment in Colonial Society. Jakarta: Djambatan, 1994.
• Nakamura, Hajime. Gotama Budha: En Güvenilir Metinle Üzerinden Yazılmış Bir Biyografi. Çev. Zeynep Sehan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Noyan, Sema. “A’mâk-ı Hayal Romanında Tasavvuf, Budizm, Hinduizm ve Zerdüştîlik Açısından Vahdet-i Vücûd Karşılaştırılması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 66 (2019), 177-211.
• Onaran, Burak. “Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası”. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce I: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. Ed. Murat Gültekingil – Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
• Ömer Rıza. “İslâm’ın Beyne’l-edyân Mevkii: Bi’set-i Muhammediyye Zamânında Hindistan’ın Dinî-İçtimâî Ahvâlî”. Sebîlürreşâd (26 Haziran 1340), 117-119.
• Öner, Işın Bengi. “The Eloquent Mediator: Ahmed Midhat Efendi”. Proceedings of the XIIth Congress of the International Comparative Literature Association. Ed. Roger Bauer – Douwe Wessel Fokkem. München: Iudicium Verlag. 1990.
• Poolthupya, Srisurang. “Türkiye Seyahati”. Belleten LII/202 (1988), 257-290.
• Saltık, Ekrem. “Osmanlı Devleti’nin Seylan Adası ile İlişkilerine Methal”. Türkiyat Mecmuası 30/2 (2020), 669-733.
• Schmidt, Francis. “Polytheisms: Degeneration or progress?”. History and Anthropology 3/1 (1987), 9-60.
• Süslü, Zeynep, İsmail Kara. “Şemseddin Sâmî’nin Medeniyete Dair Dört Makalesi”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 4 (2003), 259-281.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. A’mâk-ı Hayâl. İstanbul: Ahmed Sâkî Bey Matbaası, 1326.
• Şehristanî. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. Çev. Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Şemseddin Sâmî. Esâtîr. İstanbul: Mihran Matbaası, 1296.
• _______. Kâmüsü’l-A’lâm. C. 6. İstanbul: Mihran Matbaası, 1306.
• _______. Medeniyet-i İslâmiye. İstanbul: Mihran Matbaası, 1296.
• _______. Orhun Abideleri. Haz. Gıyasettin Aktaş. İstanbul: Akçağ Yayınları, 2012.
• _______. Resimli Kâmus-ı Fransevî: Fransızcadan Türkçeye Lugat Kitabı. İstanbul: Mihran Matbaası, 1322.
• Tanpınar, Ahmed Hamdi. On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Topaloğlu, Yüksel. “Budist Bir Türkçü: Aydemir”. Prof. Dr. Vahit Türk Armağanı. 613-636. İstanbul: Kesit Yayınları, 2020.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1979.