İbn Haldun ve Aristoteles'te İnsanın Tabiatı İtibariyle Medeniliği Meselesi

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 2, 225 - 251, 31.12.2024

Mehmet Akif Kayapınar

https://doi.org/10.17131/milel.1467183

Öz

İkincil literatürde, özellikle de oryantalist çevrelerde, İbn Haldun’un genelde Yunan felsefi geleneğinin, daha özelde de Aristoteles’in düşüncesinin sadık bir takipçisi olduğu yönünde yaygın sayılabilecek bir kanaat bulunmaktadır. Ancak, İslam düşüncesinin müteahhirîn dönemi düşüncesinin genel karakterine uygun olarak yer yer felsefi birikimden istifade etmekte bir beis görmeyen İbn Haldun’un, felsefi paradigmaya ve felsefi modellere yaklaşımı dikkat çekici bir biçimde seçmeci ve eleştireldir. Bu eleştirellik ve seçmeciliğin tezahür ettiği yerlerden biri onun Aristoteles’in meşhur “insan tabiatı itibariyle medenidir” ifadesini kullanım biçimidir. Aristoteles için bu ifade, insanın mahiyetinin (tabiatı ve özü) zorunlu bir sonucu olarak vücut bulan metafizik ve ahlaki bir devlet anlayışını yansıtırken, İbn Haldun bu ifadeyi toplumsallık bağlamında ve insanların maddi varoluşlarını ve güvenliklerini sağlamak için işbölümüne dayalı bir biraradalığa ihtiyaç duymaları şeklinde yorumlar. Bunun ötesinde İbn Haldun ne toplumsallık anlamında kullandığı umrana ne de devlete/mülke Aristoteles ve onun Fârâbî, İbn Sînâ ve Tûsî gibi Müslüman takipçilerinin benimsediği şekilde metafizik ve ahlaki bir anlam ve işlev yüklemez. Dahası İbn Haldun söz konusu filozofları böyle yaptıkları için eleştirir ve umran ilminin siyaset felsefesinden farklı bir disiplin olduğu hususunun altını kalın çizgilerle çizer.

Anahtar Kelimeler

İbn Haldun, Aristoteles, Devlet, İnsan tabiatı, Medenilik

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

Man as a Political Being in Ibn Khaldun and Aristotle

Öz

In secondary literature, especially among orientalists, it is a frequent misperception that Ibn Khaldun was a loyal student of Aristotle and the Greek intellectual heritage at large. But Ibn Khaldun was remarkably selective and critical in his approach to the philosophical paradigm and philosophical models, and, in keeping with the general character of the muteakhhirûn period of Islamic thought, did not see any harm in occasionally benefitting certain concepts and models of philosophical accumulation. One of the places where this criticality and selectivity is manifested is his use of Aristotle's famous expression "Man is political by nature." While for Aristotle, this statement reflects a metaphysical and moral conception of the state as a necessary consequence of a human being's essence (nature), Ibn Khaldun interprets this statement solely in the context of sociality and the need for a division of labor to ensure the material existence and security of human beings. Beyond this, Ibn Khaldun does not ascribe a metaphysical and moral meaning and function either to ‘umran, which he uses in the sense of sociality, or to the state/mulk, as Aristotle and his Muslim followers such as al-Fârâbî, Ibn Sînâ, and al-Tûsî did. Moreover, Ibn Khaldun criticizes these philosophers for doing so and underlines that the science of 'umran is a different discipline from political philosophy.

Anahtar Kelimeler

Ibn Khaldun, Aristotle, The state, Human nature, Sociality and politicality

Etik Beyan

Ethical principles were followed during the preparation of this study.

Kaynakça

• Ahmad, Zaid. “A 14th Century Critique of Greek Philosophy: The Case of Ibn Khaldun.” Journal of Historical Sociology, 30 (2017): 57-66.
• _______. The Epistemology of Ibn Khaldun. London: Routledge, 2010.
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• _______. “İbn Sînâ Sonrası Felsefi Gelenek: İbn Sînâcılık ve İşrâkîlik.” İslam Düşüncesi Atlası, cilt II, ed. İbrahim
• Halil Üçer. 611-623. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• _______. “Önsöz.” El-Muhassal, Fahreddin Râzî, çev. Eşref Altaş. 11-19. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Aristoteles. “Metaphysics.” The Great Books of the Western World, VIII. Chicago: Encyclopedia Britannica, 1982.
• _______. “Nicomachean Ethics.” The Great Books of the Western World, IX. Chicago: Encyclopedia Britannica, 1982.
• _______. “On the Heavens.” The Great Books of the Western World, VIII. Chicago: Encyclopedia Britannica, 1982.
• _______. “On the Parts of Animals.” The Great Books of the Western World, IX. Chicago: Encyclopedia Britannica, 1982.
• _______. “On the Soul.” The Great Books of the Western World, VIII. Chicago: Encyclopedia Britannica, 1982.
• _______. “Physics.” The Great Books of the Western World, IX. Chicago: Encyclopedia Britannica, 1982.
• _______. Politics, İngilizce’ye çev. Benjamin Jowett. New York: Random House, 1943.
• _______. Politika, çev. Mete Tunçay. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
• Câbirî, Muhammed Abid. Felsefî Mirasımız ve Biz, çev. A. Said Aykut. İstanbul: Kitabevi, 2003.
• Collingwood, R. G. The Idea of Nature. New York: Oxford University Press, 1981.
• Çelebi, İlyas. “Sünnetullah.” TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/sunnetullah (05.03.2024).
• Dale, Stephen Frederic. “Ibn Khaldun: the Last Greek and the First Annaliste Historian.” International Journal of Midle East Studies, 38 (2006): 431-451.
• Davutoğlu, Ahmet. Alternative Paradigms: The Impact of Islamic and Western Weltanschauungs on Political Theory. Maryland: University Press of America, 1994.
• Dunlop, D. M. “Giriş.” Fusûlü’l-Medenî, Fârâbî, çev. Hanifi Özcan. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1987.
• Fahri, Macit. İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan. İstanbul: Şa-to, 2008.
• Fârâbî. El-Medînetü’l-Fâzıla, çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• _______. Fusûlü’l-Medenî, çev. Hanifi Özcan. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1987.
• _______. Kitâbu’l-Cedel, “Mantık ‘inde’l-Fârâbî” içinde, thk. Refik el-Acem. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• _______. Kitâbu İhsâi’l-Ulûm (İlimlerin Sayımı), çev. Ahmet Arslan. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2019.
• _______. Tahsîlu’s-Saâde (Mutluluğun Kazanılması), çev. Ahmet Arslan. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2018.
• Gökdağ, Kamuran. İktidar Teleolojisi: İbn Haldûn’un Toplum ve Siyaset Teorisinde Asabiyet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Görgün, Tahsin. “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin er-Râzî Ekolü ve İbn Haldûn.” İslam Araştırmaları Dergisi, 17 (2007): 49-78.
• Gutas, Dimitri. İbn Sînâ’nın Mirası, çev. ve der. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
• _______. Yunanca Düşünce Arapça Kültür, çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Kelam İlminin Teşekkülü.” İslam Düşünce Atlası, cilt I, ed. İbrahim Halil Üçer. 155-165. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Hodgson, Marshall G. S. The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, cilt I. Chicago: The University of Chicago Press, 1977.
• İbn Haldun. Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• İbn Miskeveyh. Tehzîbu’l-Ahlak, çev. A. Soner, İ. Kayaoğlu, C. Tunç. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2013.
• İbn Sînâ. El-İşârât ve’t-Tenbîhât, çev. A. Durusoy, M. Macit, E. Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• _______. Kitâbu’l-Şifâ: Metafizik II, çev. E. Demirli, Ö. Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Kaya, Cüneyt. “Felsefenin Klasik Çağı.” İslam Düşünce Atlası, cilt I, ed. İbrahim Halil Üçer. 333-340. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Kayapınar, M. Akif. “Aristotle’s Political Theory: Metaphysics and Physics Meet Ethics and Politics.” Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 27/52 (2022/1): 1-26.
• _______. “İbn Haldun’un Düşüncesinde Hakikat-Siyaset İlişkisi.” İslam Felsefesinde Hakikat-Siyaset İlişkisi, der. Ömer Türker ve Hatice Umut. İstanbul: Fikir Kitap, 2023.
• _______. “Modern-Premodern Tartışmasının Ötesinde İbn Haldun’un Düşüncesi.” Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 26/50 (2021/1): 89-160.
• Knoll, Manuel. “Aristotle’s Arguments for his Political Anthropoloy and the Natural Existence of the Polis.” Aristote, l’animal politique, ed. Refik Güremen ve Annick Jaulin. 31-57. Paris: Éditions de la Sorbonne, 2019.
• Lacoste, Yves. İbn Haldun: Tarih Biliminin Doğuşu, çev. Mehmet Sert. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Logan, J. D. “The Aristotelian Concept of Physis.” The Philosophical Review, 6/1 (Ocak 1897): 18-42.
• MacIntyre, Alesdair. Ethik’in Kısa Tarihi: Homerik Çağdan Yirminci Yüzyıla, çev. Hakkı Hünler ve S. Zelyut Hünler. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2001.
• Mahdi, Muhsin. Ibn Khaldun’s Philosophy of History. Chicago: The University of Chicago Press, 1964.
• Nassar, Nassif. “Le Maitre d'Ibn Khaldūn: Al-Ābilī.” Studia Islamica, 20 (1964): 103-114.
• Özturan, Hümeyra. Ethostan Ahlaka: Antik Yunan Ahlak Literatürünün İslam Dünyasına İntikali ve Alımlanışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Rabî, Muhammad Mahmoud. The Political Theory of Ibn Khaldun. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Tûsî, Nasîruddin. Ahlâk-ı Nâsırî, çev. Anar Gafarov ve Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Türker, Ömer. “Gazâlî Sonrası Kelam Geleneği.” İslam Düşüncesi Atlası, II, ed. İbrahim Halil Üçer. 519-522. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• _______. “Yenilenme Dönemi.” İslam Düşüncesi Atlası, cilt II, ed. İbrahim Halil Üçer. 498-512. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Yavuz, Yusuf Şevki. "Kelâm." TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/kelam--ilim (15.02.2024).