Küpe Motifinin Kültür Değişimi Kuramları Bağlamındaki Yolculuğu

Yıl 2019, Cilt: 16 Sayı: 124, 189 - 201, 15.12.2019

Ünsal Yılmaz Yeşildal

Öz

Kültür milletlerin tarihleri boyunca hayatın farklı alanlarına dair bulmuş ya da öğrenmiş oldukları unsurlardan meydana gelmektedir. Kendilerini ortaya koyan insanlarla aynı kaderi paylaşan kültür unsurları tıpkı insanlar gibi zaman içerisinde çeşitli değişikliklere maruz kalırlar. Alan uzmanları tarafından kültür değişmesi adı verilen bu değişiklikler zaman içerisinde ortaya çıktıkları için tarih, toplumların değişimini içerdikleri için de sosyoloji ve halk bilimi gibi bilim dallarının araştırma konusu olmuştur. Bunun sebebi şüphesiz ki kültür unsurları ve onlar etrafında gelişen hadiselerin milletlerin dolayısıyla da dünyanın kaderiyle olan yakın ilişkisidir. İnsanlar ve insanlardan oluşan toplumlar gündelik yaşamın mecburiyetleri nedeniyle hayatlarını kolaylaştırmak adına eşya mahiyetinde bazı materyaller geliştirmişlerdir. Bu materyaller de imal biçimleri, kullanım tarzları ve fonksiyonları gibi özellikleri nedeniyle kültür unsuru olarak kabul edilmiş ve bunların tarihî süreç içerisindeki değişimleri de kültür değişmesi başlığı altında ele alınmıştır. Kültür unsurları müstakil olarak varlıklarını sürdürmezler. Pek çoğu birbirleriyle alelade bir yaklaşımla anlaşılamayacak kadar karmaşık ama mantıklı ve mecburi bir ilişki içerisindedir. Bu ilişki sistemi bilimsel disiplinler aracılığıyla ortaya çıkarılabilecek kadar karmaşık olup ortaya çıkarılması milletlerin dolayısıyla da dünyanın geçmişinden çok geleceğiyle ilgilidir. İklim şartlarının çoban ve çiftçi bayramlarına dair halk takvimini coğrafi bölgelere göre değiştirmesi, giyim-kuşam tarzını belirlemesi gibi hadiseler bu durumun açık göstergesidir. Bu çalışmada Türk medeniyet ve kültür tarihi açısından büyük önem arz eden dokuma ürünlerde kullanılan küpe motifinin taşıdığı sembolik anlamın zaman içerisinde gösterdiği değişikliğin halk anlatıları ve geçiş dönemi törenlerindeki izleri sürülerek bu değişikliğin nedenleri kültür değişimi teorileri açısından değerlendirilecek ve konuyla ilgili tespitlerde bulunulacaktır. Bu değerlendirme ve tespitler gerçekleştirilirken giriş bölümünde öncelikli olarak kültür kavramı hakkında bilgi verilecek, ardından medeniyet kavramıyla ilişki içerisinde olan dokuma ürünlerinin kültür kavramındaki yeri belirlenecektir. Kendilerine özgü düğüm tekniği, halı dokumacılığında, Türkleri dünyadaki diğer milletlerden öne çıkarmıştır. Bu çalışmada halıcılığın Türk ve dünya tarihi açısından önemi hakkında da değerlendirmeler yapılacak ve ihtiyaç temelli olarak ortaya çıkan halı üretiminin sanatsal boyuta geçişi esnasındaki gelişme ve değişmeler tespit edilip ortaya konulacaktır. Dokuma ürünlerin merkezinde yer alan motifler sembolik unsurlardır. Semboller milletlerin kolektif bilincinde ortaya çıkarak kolektif bilinç dâhilinde varlıklarını sürdüren ileti araçlarıdır. Bu özelliklerinden ötürü dokuma ürünlerde kullanılan motiflerin milletlerin kültürel ve tarihî kökenleri ile olan münasebeti açısından önemi noktasında gerçekleştirilecek çıkarımların ardından çalışmanın ana unsurlarından biri olan küpe motifinin sembolik karşılıkları tarihî süreç içerisinde değerlendirilecektir. Bu değerlendirmeler esnasında küpe motifinin sembolik açıdan yüklendiği anlamların değişimi ve değişime etki eden unsurların tespiti de kültür değişimi kuramları bağlamında bu çalışmada ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Dinî tercihlerin gündelik hayata olan tesiri de bu çalışma aracılığıyla alan araştırmacılarının dikkatine sunuluştur.

Anahtar Kelimeler

Sembol, küpe, geçiş dönemleri, nişanlılık, evlilik

Kaynakça

• Akan Bezirci, Meral. “Konya Nuzumlu Köyü ve Çevresinde Bulunan Yatak Halıları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, 2001.
• Akmataliyev, Abdıldacan. Kırgız Folkloru ve Tarihî Kahramanlar (Evlilik Geleneği ve Türküleri, Çocuk Folkloru, Edebî Eserî ve Tarihî Kahramlar). Akt. Kalmamat Kulamshaev. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2001.
• Aksoy, Mustafa. Tarihin Sessiz Dili Damgalar. İstanbul: Yeni Ufuklar Derneği İstanbul Şubesi, 2014.