Dede Korkut Kitabı'nı Kaos ve Kozmos Bağlamında Okuma

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 125, 71 - 81, 20.03.2020

Serkan Köse

Öz

Toplumlar, doğada var olan nesneleri zihin süzgecinden geçirerek yapılması gerekli ya da yapılmasından kaçınılan davranışları gözlem ve deneyimler sayesinde edinir. Doğada, özelde insanın genelde toplumun biyo-lojik, psikolojik yapısına zarar veren nesnelerin varlığı onun düşünce biçiminin oluşumuna zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda, toplumsal hayatın bir parçası halinde olan insanın doğa karşısında hayatta kalma ideolojisinde olduğu ve bunu da doğa-evren düzleminde iç ve dış, kendi ve öteki düşünceleriyle oluşturduğu görülmektedir. Doğayı algılama ve anlamlandırma, zihinsel yapının biçimiyle ilgilidir. Bu düşünceler ışığında kaos; olağandışı davranış, eylem, hareket, düzen dışı, karmaşa, kutsal dışı, sınır dışı gibi dışa ait olan algı ve tasarımlardır. Koz-mos ise, olağan içi davranış, eylem, hareket, düzen içi, kutsal içi, sınır içi gibi içe ait olan algı ve tasarımlardır. Mit, destan, masal, halk hikâyesi gibi pek çok anlatı türü, anlatıcının kimliğiyle birlikte toplumun davranış özelliğini, ortak kültürel belleğini, daha geniş ifadeyle geleneksel dünya görüşünü kavrama ve anlamaya yönelik bilgi vermektedir. Bu çalışmada, Dede Korkut Kitabı’nın Dresden nüshası göz önüne alınarak anlatılar kaos ve kozmos bağlamında değerlendirilmiştir. İncelemedeki amaç, Dede Korkut anlatılarında kaos ve kozmos ile ilgili tüm unsurları ortaya koymak değildir. Dede Korkut anlatılarını Türk sosyo-kültürel hayatından hareket ederek kaos ve kozmos açısından incelemektir. Dolayısıyla çalışmaya materyal teşkil edecek belli başlı örnekler çeşit-lendirilerek irdelenmiştir. Çalışmada, Dede Korkut anlatılarının seçilme sebebi, Dede Korkut Kitabı’nın göçer-evli hayat tarzından yerleşik hayata, sözlü kültür dairesinden yazılı kültür dairesine, destandan halk hikâyesine geçişin en temel eserlerinden biri olmasıdır. Bu bağlamda, eski kültür dairesine ait değerlerin yeni kültür daire-sinde daha belirgin bir şekilde yer alacağı düşüncesinden hareketle, Dede Korkut anlatıları temel alınmıştır. Bununla birlikte çalışmada, kaos ve kozmos kavramlarının gerek anlatıların yapısına gerek işlevine yönelik etki-katkısı üzerinde durulmuştur. Dede Korkut anlatıları bir bütün olarak düşünüldüğünde her anlatı bütünün parçası olarak görülmektedir. Söz konusu anlatılarda metin, bir yapı olarak yer alır ve yapıyı koruyan ve des-tekleyen işlevsel mekanizma unsurunun kaos ve kozmos kavramları olduğu düşünülmektedir. Kaos, anlatılarda hikâyenin hareketini ve ilerlemesini sağlama işleviyle metnin yapısını etkilemektedir. Kozmos ise durgun bir anlatış tarzını oluşturarak anlatıların sakinliğini ve olağan akışını göstermektedir. Birbirine zıt gibi görünen bu iki kavram hem anlatının akışı hem de anlatıcının zihin dünyası bağlamında birbirini tamamlamaktadır. Kaos ve kozmos değerleri, anlatıcının kurguladığı hikâyeyi inşa eden temel hatırlatıcı unsurlar olarak da görülmek-tedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, kaos ve kozmos bir yandan metnin yapısal bütünlüğü, diğer yandan işlev-sel mekanizması olarak düşünülebilir. Çalışmada Türk kültürel belleğinin ve kültürel zenginliğinin temel eser-leri arasında yer alan Dede Korkut Kitabı, kaos ve kozmos kavramlarının metni inşa eden temel değerler olduğu görüşünden hareketle farklı bir bakış açısıyla incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut Kitabı, kaos, kozmos, anlatıcı, mitik bilinç

Kaynakça

• Abdulla, Kamal. Mitten Yazıya veya Gizli Dede Kor-kut. (Akt. Ali Duymaz). İstanbul: Ötüken Neşri-yat, 1997.
• Aça, Mehmet. “Lanetin Kuşatmasında Bir Adam: Dirse Han”. Lanet Kitabı. (Ed.) Emine Gürsoy-Naskali. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009.
• Aça, Mehmet. “Destandan Romana Kozmos ve Kaos Algısı: ‘Er Sogotoh’ ve ‘Onlar da İnsandı Örnek-leri’”. Vatanı Dilinde Cengiz Dağcı Kitabı. (Haz.) İbrahim Şahin, Salim Çonoğlu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• And, Metin. Geleneksel Türk Tiyatrosu Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri. İstanbul: İnkılâp Yayınları,1985.
• Arslan, Mustafa ve Milay Köktürk. “Boğaç Han Hikâyesinde Davranış Analizi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. S. II. (1998): 247-255.