Türk Kumaşlarında Görülen Ay-Yıldız Motifi

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 126, 136 - 152, 24.06.2020

Aysen Soysaldı Ebru Çatalkaya Gök

Öz

Türk süsleme sanatları maddi kültür belgeleri olarak geçmişin önemli bir mirasıdır. Türk süsleme sanat- larında bezeme konuları oldukça çeşitlilik arz etmektedir. Bu bezemeler hakkında geometrik, figürlü, bitkisel, hayvansal, yazılı, mimari, peyzaj, nesnel, sembolik ve kozmik gibi farklı bilimsel gruplamalar yapılmaktadır. Bu gruplamalar bazen biçim bazen de anlam bakımından değerlendirilmektedir. Anlam bakımından ise bazı gruplamalar sembolik ve kozmikte olduğu gibi aynı kapsamda ele alınabilir. Sembolik anlamlar içeren gök cisimleri hemen her uygarlıkta kutsal sayılmış ve bu amaçla sancak, kitabe, heykel, kabartma, yazıt, sikke, tablet vb. çeşitli biçimlerde eşyalarda yer almıştır. Tek ay, tek yıldız ya da ay-yıldızın birlikte sembolik olarak kulla- nımlarına rastlanan her millette ay-yıldız motifine farklı anlamlar yüklenmiştir. Türk mitolojisinde de önemli inanışların karşılığı olan ay, güneş ve büyük yıldızlarla çeşitli olaylar birlikte anlamlandırılmıştır. İslamiyet’in kabulünden itibaren devlet ve ordu sembolü olarak tekstillerde çoğunlukla sancak formunda görülmektedir. Ay-yıldız motifi Türk İslam tarihinde taş, ahşap, maden eserlerinde olduğu gibi tekstil alanında da halı, kilim, iş- leme, baskı, yazma ve kumaş ürünlerin süsleme unsuru olmuştur. Türk kumaşlarında büyük, küçük, yatık, ters, iç içe gibi çeşitli biçimlerde yer alan ay motifi ile dört, beş, altı, sekiz ve daha çok köşeli olan yıldız motifleri ayrı ya da birlikte kullanılmıştır. Ay-yıldız motifinin gelişiminin incelenmesi, dokumadan desenlendirilmiş farklı biçimlerinin betimlenmesi ve mevcut örneklerin teknik özelliklerinin saptanması bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Ay-yıldız motiflerinin kumaşlardaki yansımalarının ortaya konulması bakımından bu araştır- manın önemli olduğu düşünülmektedir. Araştırma tarama modelinde bir betimleme çalışmasıdır. Çalışmanın evrenini ay-yıldız motifi, örneklemini ise dokuma ile desenlendirilmiş ay-yıldız motifli on sekiz Türk kumaşı oluşturmaktadır. Yazılı kaynak taramaları yapılarak ay-yıldız motifinin yer aldığı on beş kumaşın envanter numaraları, bulundukları müzeler, yüzyılları, cinsleri, hammaddeleri, boyutları ve desen rapor tekrarları tablo dökümü halinde verilmiştir. Ayrıca ulaşılabilen üç kumaş örneğinin teknik analizleri de yapılmıştır. Bu analizler değerlendirilerek kumaşların dokunduğu döneme ait teknik, malzeme, renk ve desen özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Ele alınan ay-yıldız motifli kumaşların saray çevresinde ve halk tarafından önemli olaylar veya günlerde giyim ve döşemelik için kullanıldığı bilinmektedir. Ay-yıldız motifi kumaşlarda XVI-XVIII. yüzyıllar arasında büyük formlarda kullanılırken, XIX-XX. yüzyıllar arasında ise küçük formlarda kullanılmıştır. Dönemlere göre ay-yıldız biçimleri büyüklü küçüklü iç içe hilaller şeklinde, hilal içinde güneş, rozet biçimli iken XVIII. yüzyılda sekiz, XX. yüzyıl başında ise beş köşeli yıldız formunu almıştır. Ay-yıldız motifleri çatma kadife, Bursa abanisi, Halep sevaisi, Bilecik çatması, Harput tellisi, Harput harelisi, kutnu, kadife ve kemha kumaşlarında farklı teknikler ile dokunmuştur. Milli duyguların yoğun olduğu yirminci yüzyıl ortasında dokunmuş olan sevai örneklerinde ay-yıldız Türkiye Cumhuriyeti bayrağındaki şekli ile uygulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ay yıldız, motif, etnografya, Türk kumaşları, dokuma, geleneksel Türk sanatları

Kaynakça

• Atasoy, N. ve diğer. İpek: Osmanlı Dokuma Sanatı. İstanbul: TEB İletişim ve Yayıncılık, 2001.
• Bakırcı, Naci. Kumaş Kataloğu Saray'dan Dergah'a. Konya: Konya Müzesi yayınları, 2011.
• Barışta, Örcün. “Konya Mevlana Müzesindeki Sultan Veled’e Ait olduğu Düşünülen Gömlek Üzerine”. V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, (1996): 53-71.