GERÇEKLERİ TERS YÜZ EDEN AYKIRI KAHRAMANLAR

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 131, 87 - 96, 20.09.2021

Aynur Koçak , Fatma Zehra Uğurcan

Öz

Orta Çağ’da karnavallarda meydana çıkarak toplumsal “normal”in üzerine saldıran soytarılar, gerçekliği
ters yüz etmek gibi önemli bir fonksiyona sahiptirler. Soytarılar, gerçeklik üzerine saldırırken absürtlüğe varan
aykırılıklarından güç alırlar. Çünkü aykırılık, özellikle de normalin dışında delilik, saflık, aptallık görünümü
altında sergileniyorsa toplum tarafından daha kabul edilebilir bir durum olarak algılanır. Aykırılık perdesi ardındaki bu tiplerin en önemli özelliği de alaycı bir güldürüye yol açmalarıdır. Edebiyat araştırmacıları bugüne
kadar genelde söz konusu tiplerin neden güldürdüğü üzerinde durmuşlar, ancak bu tiplerin güldürmesinin ne
gibi sonuçlar doğurduğuyla ya da bu tiplerin kullanılmasındaki amacın ne olduğuyla pek fazla ilgilenmemişlerdir. İnsanlar, aykırı tipleri uyumsuzluğun sembolü olarak görürler ve hatta bu tipler edebiyatta sıklıkla başvurulan tipler olmuşlardır. Aptal, deli, saf, kötü görünümlü insan tezahürleriyle ortaya çıkan aykırı tiplerin bu kadar rağbet görmesinin kuşkusuz bir sebebi vardır. Bu sebebi ararken devreye fenomenolojik yaklaşım girer. Aykırı tiplerin kullanımında hakikat üzerinde düşündüren bir gizem vardır. Fenomenolojik yaklaşım, odak noktasını bu gizeme ve dolayısıyla gerçekliğin göreceliğine kaydırır. Gerçeklik, kaygan ve yüzen bir kütle gibidir; bir nesnenin bilinen karşılığıyla uyuşup uyuşmadığından emin olmak zordur. Burada bilginin doğruluğu, bir gizeme dönüşerek aşkın bir hal alır. Aykırı tiplerin uyumsuz davranış biçimlerinin edebiyatta kullanımı, fenomenolojik bakış açısından bakıldığında “anlamlarla oynama ve anlamları/gerçek kabul edileni ters yüz ederek bir ayna görüntüsü meydana getirme” amacına hizmet eder. O halde, özellikle destanlarda kılık değiştirerek aptal, deli veya pis bir dilenci görünümünü alan, absürt davranışlarıyla herkeste bir alaycı gülümseme meydana getiren kahramanın da mutlaka gerçeklik üzerine bir planı olduğu söylenebilir. Böyle kahramanlar; aptallık, delilik ve pis görünüm gibi olumsuz bir resmin arkasına gizlenir ancak en sonunda her zaman bu resmi indirerek muzaffer olurlar. Kahramanın bu dönüşümü, okuyucu ve dinleyicinin hakikat üzerine düşünmesine yarar. Gerçek nedir? Aptal gerçekten aptal mıdır, yoksa aptal görünen bir akıllı mı? Peki aptalın zıddı olmakla varlığını koruyan akıllı gerçekten akıllı mıdır? Aptal, neden ulaşmak istediği sonuçlara uyumsuz karakterini kullanarak ulaşmaya çalışır? Tüm bunlar destanlarda karşımıza bir bilmece olarak çıkar. Verilen ipuçlarını kullanarak bilmeceyi çözecek kişi dinleyici ve okuyucudur. Bu çalışmada konuları bakımından birbiriyle olağanüstü bir benzerlik gösteren meşhur Yunan destanı Odysseia, Dede Korkut Kitabı’ndan Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek hikâyesi, bununla benzerlik gösteren Bey Böyrek Hikâyesi, Altay Türklerinden derlenen Alıp Manaş, Er Samır ve Közüyke destanları, Özbek Türklerinden derlenen Alpamış Destanı incelenecektir. Bu destanlardan yola çıkılarak kahramanların başlarına gelen olumsuz olayları çözme metotlarındaki ortaklık üzerinde durulacak, kahramanların özellikle folklor alanında çokça bilinen bir konu olan “kahramanın dönüşü” epizotunda bir yöntem olarak kullandıkları absürlüğe varan aykırılık hali incelenecek ve bunun anlatıdaki işlevi fenomenolojik yaklaşımla değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Aykırılık, Aptal, Saf, Deli, destan, fenomenolojik yaklaşım., fenomenolojik yaklaşım

Kaynakça

• Aça, Mehmet ve diğer. Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları. 2012.
• Bahtin, Mihail. Karnavaldan Romana. çev. Cem Soydemir. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 2014.
• Bergson, Henri. Gülme Komiğin Anlamı Üzerine Deneme. çev: Mustafa Şekip Tunç. İstanbul: Dergâh Yayınları. 2017.
• Davies, Christie. “Stupidity and Rationality: Jokes From the Iron Cage”. Humour in Society. London: The Macmillan Press. 1988.
• Davis, Murray. What’s so Funny? The Comic Conception of Culture and Society. Chicago: University of Chicago Press., 1993.
• Dede Korkut Kitabı Han’ım Hey 1. cilt. Ankara: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği. 2014.
• Dilek, İbrahim. Altay Destanları I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.2002.
• Erasmus, Dessiderius. Deliliğe Övgü. çev: Yücel Sivri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. 2019.
• Ergun, Metin. Altay Türklerinin Kahramanlık Destanı Alıp Manaş. Konya. 1997.
• Ergun, Pervin. “Altay Destanlarında ve Anadolu Türk Masallarında Tastarakay- Keloğlan”. Milli Folklor 68 (Kış 2005): 78-84.
• Feinberg, Leonard. “Mizahın Sırrı”. Halkbilimde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. çev. Ali Çelik, F. Gül Özyazıcıoğlu Koçsoy. Ankara: Geleneksel Yayıncılık. 2005.
• Homeros. Odysseia. çev: Azra Erhat. İstanbul: Can Yayınları. 2010.
• Husserl, Edmund. Fenomenoloji Üzerine Beş Ders. çev. Harun Tepe. Ankara: Bilim ve Sanat. 2003.
• Korkmaz, Ramazan. “Tepegöz’ün Fenomenolojik Bir Yorumu”. Dede Korkut Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. 2000.
• Kuipers, Giselendi. “Mizahın Sosyolojisi”. Medya ve Mizah. çev: Nilgün Dungan. İstanbul: Nobel Akademik Yayıncılık. 2016.
• Mulkay, Michael. On Humour. Its Nature and Place in Modern Society. Oxford: Polity Press.1998.
• Morreal, John. Gülmeyi Ciddiye Almak. Çev.: Kubilay Aysevener, Şenay Soyer. İstanbul: İris Yayıncılık. 1997.
• Musil, Robert. Aptallık Üzerine. çev: Ersan Üldes. İstanbul: Sel Yayıncılık. 2018
• Powell, Chris. “A Phenomenological Analysis of Humour in Society”. Humour in Society: Resistance and Control. London: Macmillan Press. 1988.
• Sanders, Barry. Kahkahanın Zaferi. çev: Kemal Atakay. İstanbul: Ayrıntı Yayıncılık. 2001.
• Smajda, Eric. Gülmek. çev: Sırma Naz Arım. İstanbul: Bağlam Yayıncılık. 2013.
• Zijderveld, Anton. Reality in a Looking-glass: Rationality through an Analysis of Traditional Folly. Boston: Routledge & Kegan Paul .1982